2- 2- ژئومورفولوژی و پدیده ها و زمین منظرهای فرسایش و رسوبگذاری
شاید بخش عمده ای از جاذبه های زمین شناسی و ژئوتوریستی یک ناحیه یا ژئوپارک در گروه اشکال ، احجام ، پدیده ها و زمین منظرهای (Land form) ژئومورفولوژیکی قرار گیرند چرا که در نگاه هر بیننده یا گردشگری جلب توجه نموده و صرفنظر از خصوصیات زمین شناسی و جایگاه علمی آنها از نگاه ریخت شناسی زیبا و جالب توجه هستند. این اشکال و پدیده ها حاصل مجموعه ای پیچیده از فرآیندها و عوامل بیرونی هستند که سعی در فرسایش و تخریب عوارض زمین داشته و در رقابت دائم با عوامل و نیروهای درونی زمین می باشند که از درون زمین سعی در ایجاد ناهمواریها و زمین منظرها دارند. از عوامل بیرونی موثر بر زمین منظرها می توان انواع هوازدگی فیزیکی و شیمیایی، مجموعه آبهای سطحی ، باد و عوامل بیولوژیک را نام برد که بسته به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی بر لند فرمها تاثیر می گذارند. در مقابل عوامل درونی نظیر نیروهای تکتونیکی و فعالیتهای ماگمایی هستند که در یک مقیاس وسیع بر سنگهای پوسته زمین اثر نموده و موجب ایجاد رشته کوهها ، اقیانوسها و سایر عوارض بزرگ پوسته زمین می شوند. چگونگی ارتباط این دو گروه از عوامل درونی و بیرونی که بترتیب سعی در ایجاد ناهمواری و تسطیح سطح زمین دارند در قالب نظریات تخصصی علمی بررسی و بیان شده است. دراین قسمت برخی از مهمترین پدیده ها و لند فرمهای ژئومورفولوژیکی که در ارتباط با فرآیندهای یادشده بوده و در اثر انواع عوامل نظیر آبهای جاری و باد ایجاد می شوند و یا سایر پدیده های مشابه که در جای جای ناحیه مورد مطالعه با اقلیم گرم و خشک خود دیده می شوند به اختصار بیان شده است(علاقه مندان به توضیحات تخصصی و بیشتر می توانند به کتابهای ژئومورفولوژی کاربردی مراجعه نمایند).
2-2-1- پدیده های ناشی از فعالیت آبهای روان
سیستمهای زه کشی و آبهای جاری بصورت یکی از اساسی ترین عوامل موثر در تغییر زمین منظرها شامل مجموعه ای پیچیده از فرآیندهای فرسایش-حمل و نقل و رسوبگذاری بوده و در واقع کانونهای فرسایش و رسوبگذاری را به هم متصل می نمایند. میزان و نحوه تاثیر این سیستمها به عوامل بسیاری از جمله خصوصیات سنگ شناسی حوضه های آبریز ، شیب زمین ، شرایط اقلیمی و میزان نزولات جوی، فعالیتهای تکتونیکی، عوامل بیولوژیکی و دخالت انسانی، بستگی داشته و در اقلیمهای متفاوت می تواند انواع زمین منظرهای مختلف را بوجود آورد. در ناحیه طبس نیز شبکه های زهکشی اگر چه اغلب بصورت موقت و فصلی میباشند ولی در زمانهای محدود فعالیت خود با توجه به سرعت و شدت بارندگی و جریانات ایجاد شده و میزان بالای مواد معلق تغییرات عمده ای را در سیمای ناهمواریهای منطقه ایجاد نموده اند.
رشته کوه شتری در شرق طبس با روند شمال شمال غرب – جنوب جنوب شرق و ارتفاع حداکثر 2880 متر از سطح دریا (حدود 2200 متر اختلاف ارتفاع از دشت طبس) یکی از مهمترین سیماهای ژئومورفولوژیکی ناحیه می باشد که به عنوان اصلی ترین منبع تامین آب منطقه نقش اساسی در پیدایش و توسعه شهر های طبس و بشرویه و سایر آبادیهای اطراف آن (با توضیحاتی که در مورد آنها گذشت) داشته است. نکته جالب و اساسی در مورد این رشته کوه علاوه بر میزان خوب نزولات جوی ، وضعیت عدم تقارن شبکه زه کشی آن است بطوری که رودخانه های دائمی و فصلی در دامنه های غربی آن (که به سمت دشت طبس سرازیر می شوند) حوضه آبریز بسیار وسیع تر و بزرگتری نسبت به رودخانه های دامنه های شرقی دارند. این وضعیت درمورد بسیاری از آنها و رودخانه سردر (کال سردر) که اصلی ترین تامین کننده آب شهر طبس و یکی ازبزرگترین آنها می باشد سبب شده تا آب چشمه ها و نزولات جوی از مجاورت دامنه های شرقی رشته کوه نیز بسمت دامنه غربی در بستر رودخانه های دائمی یا فصلی روان گشته و پس از عبور از چندین رشته میانی کوههای شتری دربستر تنگه ای باریک و عمیق کانیونی به دشت طبس برسند.لذا تعداد و دبی آنها به مراتب بیشتر از رودخانه های دامنه شرقی می باشد.
از جمله مهمترین این رودخانه ها که دارای آب دائمی و دبی پایه بوده و در اصطلاح محلی به نام کال نامیده می شوند علاوه بر کال سردر می توان کال جنی و رودخانه ازمیغان(درشمال طبس) کال دره بید و گشن، کال خروان، کال و تنگل کریت، کال و تنگل چیروک را نام برد که برخی از آنها (مثل کال جنی) دارای اشکال و پدیده های بسیار زیبای مورفولوژیکی بوده که درادامه به آنها خواهیم پرداخت. در این قسمت به شرح برخی از مهمترین پدیده های ژئومورفولوژیکی ناحیه به همراه نمونه های عمده و مهم آن در منطقه می پردازیم.
2-2-1-1- دره های کانیونی (Canyon)
این دره ها در واقع می تواند در اثر فرآیندهای کارستی و انحلال آهک در مسیر شکستگی ها و گسلهای یک ناحیه ایجاد شده و با ریزش بخشهای بالایی دره ای عمیق و باریک بوجود آمده که معمولاً در بستر آنها آب جاری می باشد. شیب دیواره این دره ها بسیار زیاد و نزدیک به قائم بوده و حتی بعضاً با وجود برآمدگیهایی در دیواره دره حالت شیب منفی نیز بخود می گیرد بطوری که بالا رفتن از آنها بدون وسایل لازم تقریباً غیرممکن است. در این دره ها که معمولاً در سنگهای مقاوم و متراکم نظیر سنگ آهک ، دولومیت و یا ماسه سنگ بوجود آمده اند فرسایش عمده در بستر رودخانه متمرکز شده و معمولاً دیوارها فرسایش چندانی ندارند. در طول مسیر یک رودخانه نیز می تواند در بخشهایی که آب از مسیر سنگهای یادشده عبور می نماید بصورت کانیونی بوده و در سایر نواحی که لیتولوژی سنگهای بستر و حاشیه دره از نوع فرسایش پذیر(مانند شیل و مارن) می باشد با فرسایش جانبی و ریزش دیواره ها بداخل بستر رودخانه و حمل رسوبات ریزشی دره پهن تر شده و دامنه ها کم شیب تر می گردد. باید دقت نمود که در ناحیه طبس اگر چه دبی پایه جاری در بستر اینگونه رودخانه ها بسیار اندک است ولی در فصول بارندگی و پرباران ممکن است در عرض چند ساعت چندین هزار متر مکعب آب در بستر رودخانه جاری شده و از این دره های باریک عبور نماید. شدت بارندگی و جریان سیل چنان غافلگیر کننده و ناگهانی است که هر از چند گاهی عده ای از مسافران را در پایین دست رودخانه غافلگیر کرده (مانند جریان سیل سال 88 در مسیر رودخانه سردر که چندین وسیله نقلیه را با خود تا مسافتهای زیادی حمل کرده و خسارت زیادی را ببار آورد) و خسارت زیادی وارد می آورد. با توجه به شدت و سرعت بارندگیها و در نتیجه بار رسوبی معلق با جریان آب و سرعت زیاد جریان عمل فرسایش مکانیکی در بستر رودخانه همانند اره ای که در چوب فرو می رود (البته در مقیاس زمان زمین شناسی) عمل نموده و دره کانیونی را عمیق و عمیق تر می کند . تکتونیک فعال و برپایی ناحیه که منجر به تغییر سطح اساس و درنتیجه افزایش قدرت جریان نیز می گردد در این کار تاثیر اساسی دارد. شواهد بسیاری از این برپایی در مسیر رودخانه های کوههای شتری دیده می شود. نمونه بسیار جالب از این دره های کانیونی می توان کال سردر (در منطقه تنگ عباسی حدود 25 کیلومتری شرق طبس) و منطقه اطراف بند تاریخی کریت(پایین دست سد کریت) و ادامه رودخانه ازمیغان را می توان نام برد که با مکانیسم فوق الذکر بوجود آمده و مناظر جالب و زیبایی پدید آورده اند. دره های کانیونی فوق الذکر داخل سنگ آهکهای مرجانی پرمین(سازند جمال) و یا آهکهای ریفی ژوراسیک بالایی (سازند اسفندیار) بوجود آمده اند (تصاویر25 ،52)
2-2-1-2- دره های U شکل
این نوع رودخانه ها در نواحی ایجاد شده و توسعه می یابند که در دیواره های دره مقاومت چندانی نداشته و اجازه فرسایش جانبی را می دهند. بدین ترتیب بستر دره نیز توسعه یافته و پروفیل عرضی رودخانه به شکل U در می آید با انجام عمل فرسایش جانبی هر از چند گاهی دیوارهای رودخانه که از زیرتحت فرسایش قرار گرفته اند ریزش نموده (مخصوصاً در محل فرسایش پیچهای رودخانه) و همیشه دیواره به صورت پرتگاهی با شیب ملایم باقی می ماند. نمونه های بسیار جالبی از این دره ها در مسیر کال سردر و در هنگام خروج رودخانه از رشته کوه شتری در رسوبات آبرفتی نیمه سخت شده (در فاصله حدود 18 کیلومتری شرق طبس) و یا بخشهای انتهایی کال جنی بوجود آمده است (تصویر 34)
2-2-1-3- دره های گسلی
این نوع از دره ها به علت خردشدگی سنگها در پهنه گسلش بوجود آمده و معمولاً با توجه به فرسایش شدیدتر سنگهای خرد شده به عنوان مسیر حرکت آبهای جاری و دره ها توسعه می یابند. از آنجا که عامل اصلی در توسعه و ایجاد این دره ها حرکات زمین ساختی و گسلها می باشند لذا می توانند هر روندی را در شبکه زه کشی داشته و تنها تابع روندهای غالب ساختاری و گسلهای اصلی یک منطقه می باشند. نمونه هایی از این دره ها در پایین دست سد کریت(با جابه جایی حدود200متر) و در راستای گسل چشمه رستم (درفاصله حدود 70 کیلومتری جنوب طبس) را می توان نام برد.
2-2-1-4- مئاندر یا پیچان رود (Meander)
مئاندرها پیچ و خمهایی هستند که در مسیر جریان رودخانه ها دیده می شوند. البته این پیچ و خمها در داخل دشتها نسبتاً صاف و هموار بوده و ارتباطی به تغییر مسیرهای یک رودخانه در داخل رشته کوه به علتهای مختلف از جمله تغییر لیتولوژی ندارد. با ایجاد یک پیچ در مسیر رودخانه در بخش اصلی قابل تفکیک می باشد . در یکی از نواحی که در قسمت محدب پیچ واقع است عمل فرسایش (با توجه به سرعت جریان آب و قدرت بالای فرسایش) انجام شده و با انجام فرسایش جانبی دیواره های رودخانه را از پایین تخریب نموده و موجب ریزش بخشهایی از دیواره می شود. درسمت مقابل قسمت مقعر پیچ می باشد با توجه به سرعت پایین جریان آب و کاهش قدرت حمل رسوبات عمل رسوبگذاری انجام می پذیرد. نمونه های بسیار جالبی از این مئاندرها در مسیر رودخانه سردر در محل خروج از رشته کوه و تابخشهایی در داخل دشت دیده می شود بطوری که پیچ و خمهای یادشده در داخل رسوبات آبرفتی نیمه سخت شده که زمانی توسط خود رودخانه در قالب یک مخروط افکنه بزرگ بر جای گذاشته شده بوجود آمده است.
2-2-1-5- آبشارها و تند آبها ( Falls and Rifle)
بی شک از جمله زیباترین پدیده های ژئومورفولوژی که معمولاً مورد توجه و بازدید اکوتوریستها واقع شده و لحظاتی از وقت گرانبهای خود را در کنار آن گذرانده و دل به سمفونی موزون آن می سپارند آبشارها و تندآبها هستند که در مسیر رودخانه های دائم یا فصلی هرجا که تغییر ناگهانی در شیب بستر رودخانه رخ دهد بوجود می آیند. این تغییر شیب ناگهانی می تواند علت تکتونیکی و گسلی داشته و یا در اثر اختلاف در میزان فرسایش سنگهای مقاوم و سنگهای فرسایش پذیر مجاور هم بوجود آید.
در آبشارها بخشی از مسیر حرکت آب بصورت قائم یا نزدیک به آن است ولی تند آب ها دربخشهای پرشیب جریان رودخانه ایجاد می گردند. نمونه هایی از آبشارهای دائمی این ناحیه که هرچند عظمت و بزرگی آبشارهای معروف ایران را ندارد ولی در این بخش از کویر نغمه هایی شاد و موزون را در گوش علاقه مندان زمزمه می نمایند می توان آبشار تفتو(واقع در کال تفتو یا مسیر کال و تنگل کریت که در پایین دست سد تاریخی کریت می باشد) و یا آبشارهای کوچک مسیر کال سردر و آبشار های بسیار زیبا و پر خزه دیواره کال سردر در محل چشمه آبگرم مرتضی علی را نام برد . در حد فاصل روستای سرند و ماودر نیز آبشاری بسیار زیبا در مسیر رودخانه بوجود آمده که فصلی بوده و ارتفاعی بیش از 10 متر دارد. در هنگام بارندگی و سیلاب در مسیر اغلب رودخانه های فصلی ناحیه آبشارها و تندآبهای بسیاری بوجود
می آید که مورد بازدید افراد بومی قرار می گیرد.
2-2-1-6- دیگ غول
در پای آبشارها و به علت قدرت فرسایش شدید آبی که از آبشار یا تندآباد به پایین سرازیر می شود معمولاً گودالها یا چاله هایی پرآب ایجاد می شود که بنام دیگ غول معروف هستند. این چاله ها در مسیر
رودخانهها فصلی نیز بوجود آمده و تا مدت زمان طولانی پس از بارندگی و سیلاب نیز پر آب بوده که یکی از منابع مهم تأمین آب وحوش ناحیه محسوب شده و بنام سنگاب نامیده می شوند. نمونه هایی از دیگ غول در مسیر رودخانه سردر، کال کریت، و کال جنی دیده می شوند که در تابستان به عنوان استخرهای شنای طبیعی مورد استفاده قرار می گیرند.
2-2-1-7- بدلند(Bad Land)
توسعه شبکه زهکشی و آبراهه ها بر روی رخنمونهای فرسایش پذیر مانند شیل و مارن سبب ایجاد منظره بدلندی (هزار دره) می گردد. در واقع با توجه به عدم مقاومت این نوع زمینها در مقابل فرسایش در هنگام بارندگی قطارت ریز و درشت آب در هر مسیر دلخواه براحتی حرکت نموده و شبکه ای از آبراهه های بزرگ و کوچک را ایجاد می کنند. با توجه به ریزدانه بودن خاک این نوع مناطق میزان نفوذ آب در آنها بسیاراندک و ناچیز بوده و معمولاً فاقد پوشش گیاهی می باشند. در هنگام بارندگی نیز به علت جذب سریع آب در قشر سطحی ریزدانه و چسپنده و تورم رسهای موجود در خاک ، لایه ای نفوذ ناپذیر را ایجاد نموده و با توجه به عدم استحکام کافی ، میزان زیادی از خاکهای این مناطق با آبهای جاری حمل شده و فرسایش پذیری بالایی دارند بویژه که این حالت در رگبارهای تند نواحی کویری بشدت افزایش یافته و بعضاً جریانهایی گلی (Mud Flow) را بوجود می آورند. چسپندگی شدید خاکهای این مناطق در هنگام بارندگی عبور از این مناطق را تقریباً غیرممکن می سازد. نمونه هایی از این سرزمینها در اطراف طبس بر روی رسوبات مارنی نئوژن و در هسته تاقدیسهای شرق و جنوب شرق طبس (تاقدیس خسروآباد) به چشم
می خورد. در منطقه پروده نیز در محل رخنمون مارنهای سبز رنگ بغمشاه نیز این مورفولوژی مشاهده
می گردد. بطور کلی در هر جا که سازندهای نرم و فرسایش پذیر زمین شناسی (همانند شیل و مارن و سیلت سنگ) رخنمون یافته باشند مورفولوژی بدلند تشکیل می گردد (تصویر28).
2-2-1-8- فرسایش گالی (خندقی)
این نوع فرسایش در شرایطی که پوشش گیاهی کافی جهت جلوگیری از عملکرد آبها وجود ندارد درشرایط خشک و نیمه خشک ایجاد شده و بصورت آبراهه های عمیق و باریک در سازندهای نرم و فرسایش پذیر بوجود می آید. نمونه های بسیار جالب این نوع فرسایش در دیواره کال جنی و کال سردر که از رسوبات نیمه سخت شده آبرفتی کواترنر تشکیل شده دیده می شود. عمق برخی از این شیارهای باریک (با عرض حدود یک متر) ممکن است به بیش از 10 متر هم برسد . با توجه به پرتگاهی بودن دیواره کال جنی و کال سردر آبهای جاری که در دشت جریان می یابد هنگام ورود به کال، دیواره را بشدت فرسایش داده و شیارهای عمیق در آن ایجاد می کنند (تصویر 29).
2-2-1-9- دودکش و تنوره جن
این نوع اشکال فرسایشی معمولاً در کناره های رودخانه ها که در معرض فرسایش آبی قرار دارند بوجود می آید. ستونهای باریک و بلند که از دیواره جدا شده و بصورت منفرد در کنار های رودخانه دیده
می شوند بنام دودکش جن نامیده می شوند. گاهی ممکن است وجود یک قطعه سنگ محکم و مقاوم در بالای این ستون سبب جلوگیری از فرسایش بخشهای زیرین شده و این ستونها را ایجاد نمایند. در دیواره رودخانه سردر و مخصوصاً رودخانه کال جنی از این نوع فرسایش بفراوانی دیده می شود (تصاویر30،31و32).در محلهایی که آبراهه های کوچک از اطراف به محل دیواره پرتگاهی رودخانه
می رسند در اثر فرسایش، استوانه های تو خالی فرسایشی ایجاد می کنند که تنوره های جن نامیده می شود. توسعه دو تنوره مجاور و اتصال آنها به هم ممکن است یک دودکش جن در حد فاصل آنها باقی گذارد. چنانچه بخشهای بالایی دودکش بصورت کروی بوده و بر روی استوانه زیرین قرار گرفته باشد با نام گرز دیو نیز نامیده می شود. این اشکال که شباهت زیادی به پدیده های مصنوعی دارند در قالب کلی اشکال هودو(Hoodoo) نامیده می شوند.
2-2-1-10- فلت آیرون(اشکال اتو مانند)
این پدیده در اثر فرسایش آبراهه ها در یالهای تاقدیس یا مجموعه ای از طبقات پر شیب ایجاد می شود بطوری که عملکرد فرسایش دو آبراه مجاور سبب می شود طبقات بین دو آبراهه بصورت مثلث شکل(یا نوک اتو بخار) با نوک بطرف بالا درآمده و بنام فلت آیرون نامیده می شود. مجموعه ای از فلت آیرونها از دوردست منظره ای زیگزاگ مانند را ایجاد کرده و ممکن است با چینهای جناغی اشتباه گرفته شود. در زمین شناسی از روی نوک این مثلث ها و در تصاویر ماهواره ای می توان جهت شیب طبقات را تشخیص داد. نمونه های جالبی از این پدیده که در صحرا و تصاویر ماهواره ای نیز قابل مشاهده است می توان در حاشیه جاده قدیم یزد (نزدیک روستای رباط خان) و یا منطقه مزینو و پروده مشاهده نمود (تصویر33).
2-2-1-11- غارهای فرسایشی
در مسیر روخانه سردر و بویژه در محل پیچهای رودخانه (که شرح آن گذشت) به علت عملکرد فرسایش شدید جریان آب در دیواره دره غارهایی ایجاد شده که بعضاً تا حدود 15 متر عمق و 10 متر ارتفاع دارد. این غارها معمولاً موقت بوده و با ریزش دیواره ها از بین می رود(تصویر34). نمونه های کوچکتری از این غارها که بصورت حفره های کوچکی در دیواره رودخانه سردر دیده می شود در اثر اختلاف فرسایش طبقات شیلی و زغالی با ماسه سنگهای متراکم کربونیفر که بصورت دگرشیب در زیر رسوبات آبرفتی کواترنر قرار گرفته دیده می شود(تصویر86). ( باید دقت نمود که این مورد با غارهای دست سازی که بنام خانه گبر در دیواره رودخانه سردر در ارتفاع بالا ساخته شده و شرح آن خواهد آمد اشتباه نشود).
2-2-1-12- کوچه های طبیعی
عملکرد عوامل فرسایش آب و باد بر روی مجموعه ای از طبقات رسوبی شامل تناوب طبقات مقاوم (مانند ماسه سنگ و یا آهک) با طبقات نامقاوم و فرسایش پذیر (مانند شیل و مارن) که بصورت پرشیب رخنمون یافته اند سبب می شود که واحد های فرسایش پذیر فروافتاده شده و در مقابل دیواره هایی از لایه ها و طبقات مقاوم که برجسته تر است بصورت یک کوچه طبیعی بنظر برسد. در واقع این عمل یک نوع فرسایش دیفرانسیل است که بر روی واحدهای متفاوت اثرات فرسایش متفاوتی داشته و رخنمونی ناهموار شامل طبقات مقاوم برجسته در مقابل طبقات فرسایش پذیر فروافتاده را ایجاد نموده است. نمونه های فراوانی از این نوع پدیده در منطقه مزینو و پروده که شامل تناوبی از طبقات مقاوم (ماسه سنگ های مقاوم) و فرسایش پذیر (مارن و شیلهای زغالدار) می باشد دیده می شود (تصویر36).
2-2-1-13- اسارت رودخانه یا آبربایی (Stream capture)
در آبراهه ها و شاخه های یک حوضه آبریز و یا دو حوضه آبریز مجاور گاهی در اثر عوامل مختلف از جمله فرسایش جانبی یا قهقرایی رودخانه و یا عوامل تکتونیکی سبب می شود که آب یکی از شاخه ها و آبراهه ها بداخل شاخه مجاور منحرف شده و ادامه مسیر قبلی خود را بصورت یک دره معلق (دره بادی Wind valley) باقی گذارد. به عبارت دیگر در این پدیده یک آبراهه یا رودخانه شاخه مجاور خود را به اسارت گرفته و تغییر در الگوی شبکه زهکشی ایجاد نماید. در کال جنی شاخه اصلی رودخانه که دبی پایه دارد یکی از شاخه های فصلی و فرعی خود را در فاصله حدود 200 متری از محل اتصال اصلی خود در اثر فرسایش جانبی به اسارت گرفته و ادامه مسیر شاخه فرعی بصورت یک دره معلق جالب باقی مانده است (تصویر 38).
2-2-1-14- تراسها یا پادگانه های آبرفتی(Alluviall terrace)
اشکال پله مانند که طرفین مسیر رودخانه ها و یا بخشهایی از دشتهای سیلابی در اثر فرآیندهای پیچیده ای از رسوبگذاری و فرسایش بوجود می آیند بنام تراسهای آبرفتی می نامند. این پلکانها که بعضاً وسعت زیادی داشته و بصورت نواحی نسبتاً صاف و هموار کنار رودخانه ها با یک اختلاف چند متری از بستر جریان دیده می شود ممکن است فعالیتهای کشاورزی نیز در آن صورت گیرد.گاهی تأثیر عوامل تکتونیکی و برپایی یک ناحیه موجب تغییر سطح اساس شده و رودخانه را مجبور به فرسایش بستر خود نموده و بستر قبلی را بصورت یک پادگانه رها نموده و در بستر جدید جریان می یابد. در مسیر رودخانه سردر (بویژه در هنگام خروج از رشته کوه شتری و در محل پیچ و خمهایی که شرح آنها گذشت) نیز نمونه های جالبی از این تراسها که در اثر فعالیتهای جوان تکتونیکی و برپایی منطقه ایجاد شده اند در سمت رسوبگذاری پیچ و خمهای رودخانه بصورت حداقل 5 طبقه تراس آبرفتی قدیمی مشاهده می شود.در دیواره رودخانه کال جنی و سایر رودخانه های فصلی دو دامنه شرقی و غربی رشته کوه شتری نیز این پادگانه ها بخوبی قابل مشاهده هستند(تصاویر 26،34و38). نمونه های کوچکتری از آنها نیز در مسیر اغلب مسیلهای ناحیه دیده می شود.
2-2-1-15 مخروط افکنه (پنجه های آبرفتی-Alluvial fan) و باهادا (باجادا)
مخروط افکنه ها بخشهای انتهایی یک سیستم زه کشی هستند که بصورت مخروطی یا بادبزنی در محل خروج رودخانه ها و آبراهه ها از رشته کوهها که قدرت حمل رسوبات توسط رودخانه کاهش می یابد برجای گذاشته می شوند. البته عوامل متعدد دیگری نیز در تشکیل مخروط افکنه ها از جمله تغییرات آب و هوایی و نیروهای تکتونیکی نیز موثر بوده و شکل آنها را کنترل می نمایند. این گروه از مخروط افکنه ها را با نام مخروطهای برون کوهی یا پای کوهی می نامند. در مقابل مخروطهای نسبتاً کوچکتری در هنگام پیوستن انشعابات یک رودخانه در محل اتصال آن به شاخه اصلی تشکیل می شوند که به نام مخروطهای دره ای یا درون کوهی معروف هستند. این نوع مخروط ها در هنگام طغیان جریان آب رودخانه اصلی در معرض تخریب و فرسایش قرار داشته و ممکن است بخشهای عمده ای از آن حمل و جابجا شود. از بهم پیوستن و همپوشانی تعداد زیادی مخروط افکنه در پای یک رشته کوه که توسط آبراهه ها و رودخانه های مختلف سر چشمه گرفته از رشته کوه تشکیل شده اند سطح نسبتاً صاف و همواری بوجود می آید که باهادا یا باجادا نامیده می شود(تصویر40). گاهی در اثر عملکرد عوامل مختلف از جمله فعالیتهای تکتونیکی که منجر به برپایی رشته کوه یا مخروط افکنه و تغییرات سطح اساس می شوند مورفولوژی مخروط تغییر کرده و ممکن است رسوبگذاری در نوک آن انجام نشده بلکه رودخانه با فرسایش مخروط و رسوباتی که خود در زمانهای گذشته برجای نهاده و حفر یک کانال نسبتاً عمیق رسوبات را به بخشهای پایین تر حمل نموده و مخروط جدیدی را ایجاد کند .در واقع می توان گفت هر گاه نرخ برپایی و فراز گیری رشته کوه نسبت به مخروط بیشتر باشد رسوبگذاری در نوک مخروط انحام شده و مخروطهای جوان تر یا همان رسوبات جدیدتر در راس (نوک) مخروط بر جای گذاشته می شوند. چنانچه نرخ برپایی رشته کوه مساوی یا کمتر از نرخ برپایی مخروط باشد کانال یادشده بوجود آمده و مخروط جوان تر در بخشهای جلوتر و پایین تر مخروط قدیمی ایجاد شده و دیگر رسوبگذاری بر روی مخروط قدیمی انجام نخواهد شد بلکه از طریق کانال ایجاد شده رسوبات به بخشهای پایین تر حمل خواهند شد. از بهترین نمونه هایی که این حالت را نشان می دهند مخروط افکنه طبس می باشد که در پای رشته کوه شتری و در محل خروج رودخانه سردر ایجاد شده و رسوبات از طریق کانال عمیق ایجاد شده در مخروط قدیمی به نواحی مجاور شهر طبس حمل شده و در قالب مخروط جدید نهشته می شوند. مخروط های متعدد و زیبایی نیز در سایر نواحی و بخشهای جنوبی رشته کوه شتری و باجاداهای مربوطه نیز قابل مشاهده می باشدکه از جمله مخروط افکنه های فهالنج، پیکوه و نیستان را می توان نام برد (تصاویر39 و 41).
2-2-1-16- پلایا (کویر – سبخا)
از دیدگاه اقلیمی کویر یک منطقه خشک می باشد که میزان تبخیر در آن از بارندگی بیشتر و بارندگی سالیانه آن کمتر از 100 میلی متر باشد. از نظر خاکشناسی و زمین شناسی کویر به جایی گفته می شود که رسوبات تبخیری و ریزدانه(مثل گچ ، نمک و سایر املاح سدیم ، پتاسیم و منیزیم، پتاس و انواع سولفاتها همراه با رس و سیلت و مارن) رخنمون اصلی و عمده را تشکیل می دهند. ولی به لحاظ ژئومورفولوژیکی کویر به پست ترین نقاط چاله های تکتونیکی و یا بیابانی اطلاق می گردد که دارای آب زیادی بوده و تغییرات کمی و کیفی آب دراثر فرآیند تبخیر یا ورود جریانات آب فصلی منجر به ایجاد لندفرمهای ویژه ای می گردد. بنابراین بر خلاف تصویر عموم کویر نه تنها خشک نیست بلکه دارای ذخایر آب زیادی بوده که غالباً شور و تلخ و غیرقابل شرب یا کشاورزی می باشد. در واقع کویرها یا پلایاها بصورت دریاچه های آب شور فصلی بوده و در مواقع بارندگی جریان آبها و رودخانه های فصلی اطراف مقادیر زیادی آب وارد این کویرها
می نماید. لذا سطح آب زیرزمینی اغلب بالا بوده و دریاچه های فصلی با نام کولاب ایجاد می نماید که حالت باتلاقی داشته و عبور از آنها غیرممکن است. در فصول گرم و خشک سال به علت دمای بالای هوا و وزش بادهای خشک بسرعت این کولاب ها خشک شده و آب بخشهای پایین تر زمین نیز که املاح زیادی در آن وجود دارد در اثر خاصیت موئینگی به سطح رسیده و با تبخیر آب، نمکهای موجود در سطح زمین تجمع یافته و منظره ای سفید و پف کرده(مشابه زمینهای برفی) را ایجاد می نماید.
روح مرغوم در واقع دریاچه فصلی آب شوری است که در غرب طبس (دو طرف جاده جدید یزد) و بخشهایی از منطقه شمال کوههای پروده و غرب کریت وسعت نسبتاً زیادی را اشغال نموده است. نمونه ای دیگری از این کولاب ها در منطقه جنوب رشته کوه شتری (آب گرم و سرد) و منطقه عشق آباد و کلشانه نیز دیده می شود. در سطح این کولاب ها در مواقع خشک سال به علت تبخیر شدید و انقباض رسهای نمکدار پلی گونهای زیبای را بوجود می آورد که در حاشیه جاده طبس- یزد نیز قابل مشاهده است.
2-2-1-17- کفه های رسی (دق)
دق ها یا کفه های رسی در واقع پهنه های نسبتاً صاف و هموار پوشیده از سیلت و رس هستند که بصورت حوضه های آبریز کوچک و محدود آب و رسوبات جریانات سطحی کوچک اطراف در آن تجمع
می یابد.وسعت این کفه ها گاهی بسیار زیاد بوده و بطوری که محل مناسب برای برگزاری مسابقات اتومبیل رانی یا حتی فرودگاهی برای هواپیماهای کوچک هستند. در هنگام بارندگی لایه ای از آب کم عمق سطح این کفه ها را پوشیده و به علت چسبندگی شدید رسها و باتلاقی بودن عبور از آن غیرممکن است. با خشک شدن آبها لایه ای از رس روشن رنگ تا سفید در سطح کفه جمع شده و در بخشهایی از آن ترکهای گلی بسیار زیبایی همراه با آثار قطرات باران ایجاد می شود (تصویر42). البته این ترکهای گلی(Mud crack) در سطح چاله ها کوچک اطراف رودخانه های فصلی منطقه نیز تشکیل می شوند. ممکن است نمونه هایی از گلوله های گلی جالب (Mud ball) که در اثر حرکت قطعات گلی در سیستم آبراهه ها بصورت گرد درآمده و قطعاتی از ریگ و شن نیز به آنها چسبیده است نیز در این آبراهه ها یافت شود. نمونه هایی از کفه های رسی در منطقه پروده و یا سایر دشتهای ناحیه یافت می شود.
2- 2-2- پدیده های ناشی از فعالیت باد
اغراق نخواهد بود اگر بگوییم بادها از مهمترین حکمرانان مقتدر قلمرو بیابانی و گرم و خشک هستند که در ضعف حضور سایر عوامل هوازدگی و فرسایش به علت کمبود بارندگی و رطوبت با دست هنرمند خود بسیاری از ناهمواریها و لندفرمهای این نواحی را بصورت اشکال و احجام زیبایی معماری نموده و دگرگون می کنند. شاید بنظر برسد که بادها قدرت چندانی برای تغییر سیمای زمین ندارند ولی با اندکی دقت در ساخته ها و زمین منظرهای ایجاد شده توسط آنها می توان درک کرد که در هر جا که جریان دائمی بادها وجود داشته باشد بکمک سایر عوامل مانند نبود پوشش گیاهی و یا ناهمواریهای مرتفع که از سرعت جریان باد بکاهد و مقداری رطوبت می توانند سیماهای سطحی و زمین منظرهای بزرگ و عظیمی ( مانند تپه های ماسه بادی و کلوت های دشت لوت) را ایجاد نمایند. بادها می توانند مشابه آبهای جاری اشکال طبیعی فرسایشی را بوجود آورند که بسیار مشابه سازه های دست ساز بشر بوده و همانطور که پیشتر گفته شد بنام هودو (Hoodoo) نامیده می شوند.
ناحیه طبس نیز اگر چه مناطقی کوهستانی و مرتفع دارد ولی قرار گیری ناحیه بین دو کویر و دشت بزرگ ایران سبب شده تا تاثیر فعالیت بادها در آن نسبتاً برجسته باشد . وقوع طوفانهای عظیم حامل ذرات ریز در حد سیلت و رس و ماسه که به اشتباه بنام طوفان شن نامیده می شوند در اطراف و حتی خود شهر طبس و کاهش میدان دید به حد چند متر و یا مسدود شدن جاده های ارتباطی در طی نیم ساعت فعالیت یک طوفان عظیم نشانه ای از عملکرد باد در این ناحیه می باشد. در ادامه به برخی پدیده های مرتبط با فعالیتهای بادی اشاره می شود.
2-2-2-1- هامادا ( دشت ریگی – رگReg)
هامادا در واقع دشتهای پوشیده از سنگهای ریز و درشتی هستند که گویی بصورت مصنوعی در کنار هم چیده شده و بیابان را سنگفرش نموده و لذا بنام سنگفرش بیابان نیز نامیده می شوند. عملکرد فرسایش بادی سبب می شود تا ذرات ریز لابه لای ذرات و قطعات درشت سنگ به مرور زمان حمل شده و قطعات بزرگتر که باد قادر به حمل آنها نیست در طول زمان نسبتاً طولانی در کنار هم تجمع یافته و منظره سنگفرش بیابان را پدید آورند. فرسایش شدید قطعات سنگی یاد شده مخصوصاً ساییده شدن آنها در اثر برخورد ذرات شن و ماسه معلق در باد موجب ایجاد اشکال متفاوت از این قطعات و قلوه سنگها بعضاً با حاشیه و لبه تیز و برنده با نام بادساب می شود. این پدیده در کل دشتهای منطقه طبس عمومیت داشته ( بجز پلایاها و کفه های رسی) و مناظر جالبی را پدید آورده است (تصاویر43 و 44).
2-2-2-2 – فرسایش لانه زنبوری (تافونی – Taffoni)
این نوع فرسایش در سنگهای متراکم و کم و بیش یکنواخت شبیه ماسه سنگ ها و کنگلومرا، سنگ آهک و برخی از سنگهای آذرین مثل گرانیت بصورت حفره های متعدد کروی شکل در ابعاد مختلف با دهانه هایی تنگ و فضای داخلی بزرگتر دیده می شود. این حالت منظره ای حفره حفره شبیه لانه زنبور را تداعی
می کند. تشکیل آنها می تواند به علت تخریب و فرسایش قطعات و یا قلوه هایی از سنگ فرسایش پذیر در کنگلومراها باشد و یا با ایجاد یک حفره کوچک اولیه در اثر انحلال یا فرسایش مکانیکی ذرات ماسه که معمولاً ازکوارتز تشکیل شده و در باد معلق می باشند در این حفره ها جای گرفته و با وزش بادهای شدید در مدت زمان طولانی ذرات یادشده شروع به چرخش نموده و به مرور زمان مثل یک مته حفاری حفره مذکور را بزرگ و بزرگتر می نمایند. البته رطوبت و باران نیز می تواند به این امر کمک نموده و فرآیند فرسایش را تشدید کند. این حالت در برخی از رخنمونهای آهکی در رشته کوه شتری و یا کنگلومرای نئوژن در کال جنی بخوبی دیده شده و منظره ای زیبا و بعضاً رعب انگیز را ایجاد نموده است (تصویر45).
2-2-2-3- تخت دیو
این پدیده که مشابه یک قارچ سنگی بزرگ دیده می شود در اثر فرسایش تپه ها یا برجستگی های کوچک در سنگهای محکم و متراکم بگونه ای که بخش های فوقانی آنها بشکل قارچ بر روی پایه تحتانی قرار گرفته باشد ایجاد می شوند. بادهای مسلح به ذرات ماسه که با حرکت سریع خود قدرت فرسایشی شدیدی دارند با توجه به تراکم ذرات معلق و ماسه در بخشهای نزدیک به سطح زمین بخشهای پایینی ستونها یا تپه ای را بیشتر فرسایش داده و ستونهایی سنگی با پایه ای باریک و بخشهای بالایی وسیعتر و تخت مانند را بوجود می آورند. این پدیده شباهت زیادی با دودکش جن یا گرز دیو داشته و تنها عامل و مکانیسم ایجاد آنها با هم متفاوت است(تصویر46). نمونه جالبی از این پدیده در اطراف معادن زغالسنگ پروده مشاهده می شود که نزد معدنکاران مشهور و معروف است.
2-2-2-4- تپه های ماسه بادی (Erg)
با کاهش سرعت و قدرت حمل ذرات معلق در باد، ماسه های حمل شده (بادرفت) بصورت تپه هایی با اشکال بسیار مختلف و متفاوت برجای گذاشته می شوند. البته عمل فرسایش و حمل و نقل همچنان ادامه داشته و ذرات از جبهه وزش باد به مرور زمان در جهت حرکت باد جابه جا شده و در یک زمان نسبتاً کوتاه کل تپه می تواند جابه جا شده و حتی بر روی آبادیها پیشروی نماید. با نگاه دقیق و از میان ذره بین های قوی یا میکروسکوپهای بیناکولار به این ماسه ها جعبه ای از جواهرات به رنگهای مختلف و بسیار زیبا در مقابل چشمان ما ظاهر می شود که شامل انواع کانیهای مقاوم نظیر بلورهای کوارتز ریز ، گارنتهای خوش رنگ قرمز و حتی مگنتیت و سایر کانیها می باشد. درسطح این تپه ها نمونه های بسیار زیبایی از موجواره(ریپل مارک Ripple mark) نامتقارن یا جریانی دیده می شود که عمود بر مسیر جریان باد تشکیل شده و زاویه کوچکتر آن در جهت وزش باد قرار می گیرد. در ساختارهای داخلی این تپه ها نیز آثاری از طبقه بندی مورب (Cross bedding) نیز بچشم می خورد. این تپه ها بصورت هرمهای بلند ماسه ای (قورد) و یا تپه های هلالی شکل زیبا (برخان) و یا تپه های کشیده ( سیف) و انواع دیگر مشاهده می شود.
در اطراف طبس در مناطق بسیاری نمونه های جالبی از این تپه ها قابل مشاهده و مطالعه می باشد از جمله : حاشیه جاده طبس به یزد کیلومتر 110 (در محل سقوط هواپیماهای آمریکایی یا مسجد شکر)، حاشیه جاده طبس به اصفهان کیلومتر 85، کنار روستای پاشنه دران در کیلومتر حدود 80 جاده طبس به عشق آباد که متاسفانه تپه های عظیم ماسه بادی در حال پیشروی بر روی مزارع روستا و نابودی آنها هستند، اطراف معادن پروده ، منطقه ریگ گنده در حدود 120 کیلومتری جنوب غرب طبس (تصاویر47، 48 و 49).
2-2-2-5- نبکا و روبدو (تلماسه های گیاهی)
این پدیده نمونه ای جالب از ارتباط نزدیک ماسه و گیاه و عمل جلوگیری از حرکت ماسه ها و شنهای روان توسط گیاهان در مناطق بیابانی است. این تلماسه های گیاهی در نقاطی رشد می کننند که شرایط رشد گیاهان فراهم بوده و رطوبت بیشتری یافت شود بدین صورت که بوته ها و گیاهان یادشده جلو حرکت ماسه ها را گرفته و در پشت آنها مقداری ماسه بصورت یک نیم مخروط کوچک که راس آنها در امتداد مسیر حرکت باد بوده و قاعده آن در پای گیاه قرار می گیرد تجمع می یابد. این حالت را با نام پیکانهای ماسه ای نامیده و در واقع می توان گفت مقدمه تشکیل نبکاها می باشد. به عبارت دیگر نبکاها تلماسه های گیاهی کوچکی هستند که بر اثر توقف ماسه توسط مانعی کوچک که همان بوته های منفرد و یا گروهی از بوته ها و درختچه های بیابانی می باشد بوجود می آید که این تلماسه ها را بر حسب درختچه ها و یا
بوته های تشکیل دهنده آنها با نام تل (تلماسه) گز یا تل تاغ می نامند. در مراحل بعدی رسوبات در پای گیاه تجمع بیشتری یافته و گیاه برای نجات خود و مقابله با خفگی و پوشیده شدن کامل توسط فرآیند رشد تلماسه ارتفاع گرفته و فضای بیشتری برای توسعه تلماسه فراهم می شود. می تواند تخم سایر بوته ها و یا خود بوته روی تلماسه نیز بر روی بخشهای مختلف تلماسه رشد نموده و بر تراکم بوته ها و سرعت رشد تلماسه اضافه نماید. بدین ترتیب با افزایش حجم تلماسه و رشد گیاه روی آن تپه ای کوچک با یک یا تعدادی گیاه بر بالای آن دیده می شود که همان نبکا می باشد. در این مرحله نبکا به بلوغ خود رسیده و با توجه به عمر محدود گیاه روی آن و خشک شدن گیاه حیات نبکا نیز به پایان رسیده و با مرگ بوته فرصت حرکت و جابه جایی مجدد تلماسه توسط باد فراهم شده و ممکن است تنها آثار شاخه و تنه گیاه خشک شده برجای بماند. البته باید دقت نمود که رشد تپه و افزایش ارتفاع آن نیز ممکن است دسترسی به آب را برای گیاه مشکل تر نموده و در شرایط گرمای سوزان کویر مقدمات خشکیدن بوته را فراهم سازد. تلماسه های گیاهی با ارتفاع کمتر از یک متر را معمولاً نبکا نامیده و تلماسه هایی که ارتفاع زیادی داشته (حدود 5 متر) و انبوهی از گیاهان تاغ و گز بر روی آنها رشد نموده را روبدو می نامند. نمونه های زیبایی از نبکا که در نوع خود در ایران کم نظیر می باشند در کناره های جاده طبس- اصفهان (حدود 3 تا 5 کیلومتری بعد از روستای جوخواه) و یا اطراف جاده جدید طبس -یزد بعد از پلیس راه دیده می شود (تصاویر 50 و 51).
2- 2-3- پدیده های ناشی از فرسایش کارستی
کارستها در واقع اشکال و پدیده های ناشی از انحلال کربناتها در اثر آبهای اسیدی هستند . آب باران در مسیر نزول خود با دی اکسید کربن هوا ترکیب شده و اسید کربنیک را ایجاد می کند که بر روی سنگهای کربناته (بویژه سنگ آهک) اثر کرده و کربنات را بصورت بی کربنات کلسیم محلول درآورده و با خود حمل می کند. نتیجه این انحلال که بصورت شیارهای انحلالی (کارن و لاپیه) میباشد منجر به ایجاد اشکال و پدیده های جالب مانند غارها می شود. با تغییر شرایط فیزیکو شیمیایی محیط بی کربنات کلسیم محلول بصورت کربنات کلسیم نا محلول درآمده در سطح زمین و در محل چشمه ها بشکل تراورتن با اشکال زیبا مثل گل کلم و یا رگه های مرمر اونیکس و یا سوزنهای آراگونیتی رسوب می کند. از انحلال آهکها که منجر به تولید حفرات و غارهای زیرزمینی می شود و بهم پیوستن آنها مجاری مناسبی جهت جریان آبهای زیر زمینی فراهم شده که سرانجام ممکن است بصورت چشمه های کارستی درسطح زمین ظاهر شود. یکی از زیباترین این چشمه ها در ناحیه مورد مطالعه چشمه آبگرم مرتضی علی می باشد که در ادامه بشرح آن پرداخته و سپس تعدادی از سایر پدیده های مرتبط با کارست بیان خواهد شد.
2-2-3-1- چشمه های آبگرم مرتضی علی (ع)
این چشمه آبگرم که در واقع شامل یک چشمه آبگرم بزرگ به همراه تعداد زیادی چشمه های کوچک اطراف آن مجموعاً با دبی حدود 120 لیتر در ثانیه و دمای حدود 37 درجه می باشد در ابتدای دره کانیونی تنگ عباسی در 25 کیلومتری شرق طبس و در مسیر کال سردر قرار گرفته است . در این منطقه سنگ آهکهای مرجانی ماسیو سازند جمال با یک کنتاکت گسلی (از نوع راندگی) در مجاورت شیل و ماسه سنگهای سازند شیشتو و سردر قرار گرفته و بر روی این شیل و ماسه سنگ ها نیز در دامنه مسیر رودخانه طبقات نسبتاً ضخیمی از رسوبات آبرفتی نیمه سخت شده قرار گرفته است. بدین ترتیب آبهایی که در درز و شکافهای سازند جمال در حرکت است از این کنتاکت قادر به عبور نبوده و با توجه به عمق زیاد دره کانیونی مجاور از طریق درز و شکاف ها خود را به سطح زمین در داخل دره رسانده و بصورت چشمه ظاهر می شود. البته عملکرد انحلالی این آبهای گرم منجر به توسعه درز و شکافها و ایجاد شبکه های گسترده کارستی در آهکها شده است. نکته جالب توجه در مورد این چشمه (که در دیواره سمت راست دره قرار داشته) و سایر چشمه های کوچک و بزرگ اطراف که بعضاً بصورت آبشار ریزش دارند وجود توده های بزرگ و کوچک از تراورتن می باشد که با رشد و توسعه خزه ها و برخی گیاهان و حتی آثاری از مالاکیت (کربنات مس سبز رنگ) منظره ای بسیار زیبا و اعجاب انگیز را در این ناحیه کویری ایجاد کرده است(تصویر52و54). دهانه اصلی ترین چشمه آبگرم حدود 2 متر از کف دره بالاتر بوده و دهانه ای به قطر حدود 70 سانتی متر دارد که در ادامه آن کانالی غار مانند به عمق چند متر با چند گودال آب گرم قرار گرفته است(تصویر53). وجود طبقاتی از تراورتن در ارتفاعات بالاتر نشان از فعالیت چشمه آبگرم در گذشته های دور و در ارتفاع بالاتری داشته که به مرور زمان و بعلت عوامل تکتونیکی و فرسایش بستر آبراهه به محل کنونی رسیده است. عرض دره بین 2 تا چند متر بوده و در بستر آن آب سردی که از چشمه های بالادست سرچشمه گرفته جریان دارد. نکته جالب توجه دیگر اینکه با توجه به ورود آبگرم چشمه از سمت چپ دره و جریان آب سرد در بستر رودخانه مخلوط شدن این دو آب سرد و گرم مدتی طول کشیده و تا مسافتی پایین تر از چشمه آبگرم در یک سمت بستر رودخانه آبگرم (سمت راست) و در طرف دیگر آب سرد جریان دارد. عمل تشکیل کربنات کلسیم تا مسافتهایی در پایین دست جریان ادامه داشته و لایه نازک (به ضخامت حدود 1 سانتی متر) از کربنات کلسیم(تراورتن) را بر دیواره دره و کانال رودخانه ( که عمدتاً آرفتهای نیمه سخت شده قدیمی می باشند) رسوب داده است.
2-2-3-2- غارهای کارستی
از جمله سازه های زیرزمین ناشی از عملکرد انحلالی آبهای اسیدی که بعضاً به کمک سایر عوامل مثل شکستگی ها انجام می شود غارها هستند که وجود آنها در منطقه نشان از رطوبت و بارندگیهای فراوان در گذشته های این سرزمین دارد . از جمله این غارها می توان غار کفتار در حد فاصل روستاهای حلوان و پیرحاجات(تصویر35) ، غار جمال در کوه جمال واقع در شرق روستای اصفهک و غار جهنم در اطراف عشق آباد را نام برد.
2-2-3-3- دولین (فروچاله- سینک هول)
چنانچه شبکه غارهای زیرزمینی دچار ریزش گردد در سطح زمین حفره های فروافتاده ای را ایجاد می کند که به نام دولین می نامند. البته این حفره ها ممکن است در اثر فرسایش در رسوبات مارنی و نواحی بدلندی و ریزش بخشهای بالای نیز رخ دهد. چاله سنگی روستای پیرحاجات که درخت انار کهنسالی نیز در آن رشد نموده و چاله های کوچک اطراف روستای فشاه نمونه های از دولین هستند
2-2-4- سایر زمین منظرهای ژئومورفولوژیکی ناحیه
برخی از سیماهای مورفولوژیکی و یا پدیده های فرسایشی حاصل عملکرد چندین گروه مختلف عوامل بوده و در شرایط پیچیده ای تشکیل می شوند که در ادامه به برخی از آنها می پردازیم.
2-2-4-1- اینسلبرگ (جزیره کوه- Inselberg)
این پدیده بصورت تپه هایی سنگی است که توسط رسوبات آبرفتی محاصره شده و به عبارتی در رسوبات آبرفتی غرق شده و بخشهای بالای آن از رسوبات خارج است. معمولاً در اطراف آنها تا فواصل زیادی آثاری از کوه دیده نمی شود . نمونه جالبی از این پدیده در حدود کیلومتر 10 جاده عشق آباد – بردسکن دیده می شود که از آهکهای کرتاسه تشکیل شده است.
2-2-4-2- کواستا
این کلمه ریشه اسپانیایی داشته و به برجستگی نامتقارنی که از یک طبقه مقاوم (مثل ماسه سنگ یا سنگ آهک) که دارای شیب ملایمی بوده و توسط فرسایش بریده شده باشد اطلاق می شود. کواستا دارای یک پیشانی است که همان قسمت جلو با پرتگاه کواستا را بوجود آورده و معمولاً از طبقات نرم فرسایش پذیر مثل شیل و مارن تشکیل شده است. در سمت دیگر کواستا که شیب ملایمی مطابق با شیب لایه دارد در واقع همان رخنمون طبقه مقاوم به فرسایش می باشد. نمونه های بسیار زیبا و جالبی که در ایران کم نظیر است در منطقه پروده و نای بند که شامل توالی و تناوب طبقات شیل و مارن زغالدار فرسایش پذیر با بین لایه های ماسه سنگ قرمز و یا آهک مقاوم می باشد دیده می شود (تصویر56).
2-2-4-3- مزا (مسا) و بیوتی (تپه شاهد)
این مرفولوژی بصورت تپه های منفردی در حاشیه ارتفاعات دیده می شود. در بالا شامل یک منطقه نسبتاً مسطح و هموار است که معمولاً بر یک طبقه سخت و مقاوم منطبق بوده و از همه طرف توسط پرتگاه نسبتاً پرشیب احاطه شده است. این پدیده در اصطلاح محلی با نام تخت نیز نامیده می شود مثل تخت نادر در منطقه جنوب نیستان(حدود 120 کیلومتری جنوب طبس) و یا منطقه ای در مجاورت روستای رباط خان. چنانچه وسعت مزا زیاد نباشد با نام بیوتی خوانده می شود
2-2-4-4- تالوس (واریزه – Scree)
همانطور که از نام آن پیداست تالوس شامل قطعات ریز و درشت سنگها می باشد که در اثر نیروی ثقل و به علت خردشدگی و هوازدگی سنگها در پای دامنه های پرشیب تجمع می یابد. به علت غلبه هوازدگی مکانیکی و رخنمون خشن و پرشیب کوهها در این منطقه در پای اغلب کوهها واریزه های فراوان یافت
می شود اما نمونه ای جالب و عظیم از واریزه ها را در شرق روستای زرگ (45 کیلومتری شرق طبس در مسیر طبس به دیهوک) می توان یافت که با طول حدود 100 متر و عرض بیش از 20 متر (معروف به خاکریز زرگ) بزرگترین واریزه های ناحیه بوده و از فاصله حدود 50 کیلومتری بخوبی قابل رویت
می باشد (تصویر58). تکتونیک فعال منطقه و وقوع گسلهای جوان در رشته کوه شتری نیز از عوامل فروانی واریزه ها در این منطقه است.
2-2-4-5- ورنی صحرا (Desert Varnish)
تجمع اکسید های آهن و منگنز در سطح طبقات (معمولاً در ماسه سنگ) منظره ای سیاه و براق مشابه ورنی را بوجود می آورد که بنام ورنی صحرا نامیده شده است. نفوذ آب باران به داخل سنگها سبب انحلال اکسیدهای آهن شده و با خشک شده سطح سنگ این محلول از طریق لوله های مویینه به سطح سنگ راه یافته و با تبخیر آب آن در این منطقه تجمع یافته و در طول زمان منظره سیاه و براق را ایجاد می کند.
نمونه های جالبی از این پدیده در اغلب سنگفرشهای بیابانی منطقه مزینو ، پروده و نیز طبقات ماسه سنگی داخل سازند سردر در منطقه خرو دیده می شود(تصویر43).
پایان بخش دوم
منابع و مآخذ:
منابع فارسی
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان یزد- سالنامه آماری استان یزد 1386
- فریدی، محمد و همکاران 1379 – الگوی دگرریختی در رشته کوه شتری- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور(گزارش داخلی)
- قاسمی، محممد رضا و همکاران – بررسی زمین ساخت و لرزه زمین ساخت بلوک طبس
- کارگر، بهمن 1386- توسعه شهرنشینی و صنعت گردشگری در ایران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
- گزارشات عملیات زمین شناسی صحرایی-منطقه خرو و کال سردر-دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی طبس
- گزارشات عملیات صحرایی زمین شناسی ساختمانی- منطقه کلمرد و مزینو-دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی طبس
- موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی1386-اطلس راههای ایران
- 17. ناظمی، محمد- 1377- نو زمین ساخت بلوک طبس با نگرشی بر زمین شناسی ساختمانی ناحیه قوری چای (ناحیه زغال دار پروده جنوب طبس)- پایان نامه کارشناسی ارشد- پژوهشکده علوم زمین- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور- تهران
- ناظمي محمد- 1385 -كاربرد مورفولوژي مخروطافكنهها در شناسايي گسلهاي جنبا- مجموعه مقالات دومين همايش منطقهاي زمين شناسي كاربردي و محيط زيست- دانشگاه آزاد اسلامي واحد اسلامشهر
- ناظمي ، محمد- ارديبهشت 86- شواهد نوزمين ساختي فعاليت گسل ناي بند – اولين كنگره زمين شناسي كاربردي ايران ، دانشگاه آزاد اسلامي مشهد
- ناظمي ، محمد- خرداد 82- “بررسي وضعيت زمين شناسي و ساختماني ناحيه زغالدار پروده” – اولين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته – دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- ناظمي محمد 86 ” بررسي و معرفي پديده اسارت رودخانه STREAM CAPTURE در كال جني-شمال طبس” – يازدهمين همايش انجمن زمينشناسي ايران- – دانشگاه فردوسي مشهد
- ناظمي محمد 86 ” چينخوردگي مجدد مرتبط با گسلش در پهنه زغالدار پروده و نايبند”- سومين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته – دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- ناظمي محمد-شهلا مغزی نجف آبادی 86 “بررسيهاي نوزمينساختي در مسير كال جني-شمال طبس” – سومين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته- دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- نقشه های زمین شناسی چهار گوش طبس،فردوس،چاه سرب، بشرویه و نایبندان با مقیاس 250000 :1و نقشه های زمین شناسی طبس،شکسته آبشاله، عشق آباد،غرب شکسته آبشاله با مقیاس 1:100000،سازمان زمین شناسی کشور
- نرم افزارهای google earth , MrSID viewer
منابع لاتین:
- Alavi, M, 1994. Tectonic of the zagros orogenic belt of Iran; new data and interperetation, Tectonophysics,229;211-238.
- Berberian, M., 1973. Reconstruction of the post-Neogene (Quaternary) stress
- field operative on conjugate shear faults (strike slip) of Shotori Range. Geol. Surv. Iran, Int. Rept. 16.
- -Berberian, M., 1979. Earthquake faulting and bedding thrust associated with the Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake of September 16,1978. Bulletin of the Seismological Society of America, v. 69, n. 6, p. 1861-1887.
- Berberian, M., 1982. Aftershock tectonics of the 1978 Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake sequence: a documented active thin- and thick-skinned tectonic case. Geophys. J. R. astr. Soc. 68, 499-530.
- Berberian, M., Asudeh, I., Bilham, R.G., Scholz, C.H., and Soufleris, C., 1979. Mechanism of the main shock and the aftershock study of the Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake of September 16, 1978: a preliminary report. Bulletin of the seismological Society of America, v. 69, n. 6, p. 1851-1859.
- Navabpour, P., and Faridi, M., 2001. Escape structures in South of the Shotori mountain (Tabas area, East Iran). 19th meeting on geoscinces, Geol. Surv. Iran, Tehran.
- M.Berberian(1979) Tabas golshan (iran) catastrophic earthquake of 16 september 1978; a preliminary feild report Disaster 2 207-219
- M.Berberian(1979) Mechanism of the main shock and after shock study of Tabas Golshan (iran)earthquake of september 16 1978 a preliminary report Bull. Seism. Soc Am 69 ,p 1851-1859
- M.Berberian 1981 Aftershock tectonics of the 1978 Tabas-e-Golshan(Iran) earthquake sequence: a documented active ‘thin and thick-skinned tectonic’ case;G.S.I,52,415-446;
- Aghanabati.S.A.(1977), Etude geologique de La region de Kalmard, (w.Tabas).
G.S.I. report No.35.230 P. - Berberian. M. (1979), Active faulting and tectonics of Iran, Am, Geophys. un.
Geodynam. Ser, WG6, submitted - Kluver H.M. , Tirrul ,R .,Chance , P.N.Johns , G.W ., Meixner , H.M., (1983) ,
Explanatory text of the Naybandan Quadrangle Map (1 : 250000) , Geol .
Survey Iran, Rep. No.J8, 143 P. - Stocklin, j, et al. (1965).Geology of the Shotori Range (Tabas area, East Iran)
Geol . sur. Iran, Rep. No 3, P.69. - Ruttner,A., M.H.Nabavi and Hajian (1968) Geology of the Shirgesht area (Tabas area east iran) G.S.I 733 pp.
- Web site: WWW.NGDIR.IR
استفاده از تصاویر و مطالب ، فقط با ذکر نام ” دانشنامه طبس www.tabasenc.ir ” بلامانع می باشد
سلام استاد محترم
به علت عکس های بسیارزیبا وعلمیتون لینکتون میکنم
زنده باد زمین شناسان کبیری مثل شما
عجب، چرا مطالب و عکسها فقط با ذکر نام سایت دانشنامه طبس بلامانع می باشد. مطالب مربوط به طرح ژئوتوریسم جناب آقای دکتر ناظمی بوده، لذا جهت رفرنس دهی باید به ایشان رفرنس داده شود.
مقاله منتشر شده توسط دکتر ناظمی بصورت اختصاصی فقط اختیار دانشنامه طبس قرار داده شده است . لذا مطابق قانون کپی رایت و شرعا” انتشار یا کپی از مطلب با اجازه و شرایط منتشر دهنده مجاز می باشد . اگر نه تمامی مطالب انتشار یافته در سایتها نویسنده ای داشته است .