معرفی جاذبه های ژئوتوریسم و معدنی ناحیه طبس
بخش سوم
همان طور که قبلا ذکر شد منطقه طبس علاوه بر پیشینه فرهنگی و تاریخی بسیار غنی دارای پتانسیل های بالای زمین شناسی و بویژه فسیل شناسی می باشد. ضخیم ترین و پیوسته ترین سکانسهای رسوبی مقاطع مختلف زمین شناسی بخصوص یکی از ستبر ترین رسوبات پالئوزوئیک ایران در این منطقه قرار دارد بطوری که مجموع ضخامت نهشته های پالئوزوئیک در این منطقه به بیش از 7000 متر می رسد و با توجه به این ضخامت می توان رتبه اول را نه تنها در ایران بلکه در خاورمیانه و جهان به طبس داد. رسوبات دوران های مختلف زمین شناسی در این منطقه و در فواصل کم جغرافیایی که ایدآل گردشگردی زمین شناسی می باشد برونزد دارد و لذا مقطع تیپ(برش الگو) بسیاری از سکانسها و سازند های رسوبی ایران در این منطقه انتخاب و مطالعه شده است(بیشتر از بیست مقطع تیپ) .
در این ناحیه طیف نسبتاً گسترده ای از انواع سنگهای رسوبی – آذرین و دگرگونی رخنمون دارد . گرمای بسیار شدید منطقه و شرایط نامناسب برای رشد گیاهان باعث عدم وجود پوشش گیاهی متراکم و بکر و غیره هوازده بودن اکثر سکانسهای رسوبی در این منطقه شده است. همچنین شرایط یادشده در این منطقه باعث شده که اکثر سنگها و رسوبات دورانهای مختلف زمین شناسی رخنمون قابل توجهی داشته و ایده آل ترین حالت را برای مطالعه سنگها فراهم کرده است. در ادامه مهمترین خصوصیات چینه شناسی و فسیل شناسی طبقات رخنمون یافته در این ناحیه از قدیم به جدید بطور مختصر آورده شده است. البته رخنمونهای نسبتاً گسترده و مهمی از رسوبات پرکامبرین نیز در اطراف طبس مورد مطالعه و معرفی قرار گرفته اند که از جمله می توان سازند کلمرد(در منطقه کوههای کلمرد9 و سازند شورم ( در منطقه چشمه شورم –شمال شرق روستای کلشانه) را نام برد.
2-3-1- دوران اول زمین شناسی (دوران پالئوزوئیک)
یکی از دورانهای مهم زمین شناسی ، دوران پالئوزوئیک یا دوران اول زمین شناسی با طول زمان 340 میلیون سال است . پالئوزوئیک از دو کلمه یونانی پالئوس (Paleos) به معنای کهن و قدیمی و زوئون (zoon) به معنای موجود زنده مشتق شده است. دوران پالئوزوئیک طولانی ترین دوران از ائون فانروزوئیک (در حدود 600 میلیون سال اخیر تاریخ زمین که موجودات زنده تنوع و گسترش یافته اند) بوده و طول عمر آن به تنهایی از مجموع دورانهای مزوزوئیک و سنوزوئیک بیشتر است(طول مدت دوران مزوزوئیک 185 میلیون سال و طول مدت دوران سنوزوئیک 65 میلیون سال برآورد شده است).
جانوران و گیاهان دوران اول بطور کلی معرف تکامل حیات هستند و با موجودات زمان پرکامبرین پسین و موجودات عهد حاضر اختلاف اساسی دارند ولی می توان گفت که بیشتر شاخه های گیاهان و جانورانی که امروز وجود دارند از اواخر دوران اول ظهور نموده اند. در دوران اول زمین شناسی از گیاهان نهانزادان آوندی ، نهاندانگان و جانوران مهره دار مانند ماهیها؛ دوزیستان و خزندگان نمایان شده و گسترش و تکامل یافته اند که آثار آنها را به صورت فسیل (جانور یا گیاه سنگ شده) در رسوبات و نهشته های مختلف پالئوزوئیک که در قسمتهای زیادی از منطقه طبس رخنمون و برونزد دارد مشاهده می شود.
دوران اول از قدیم به جدید به شش دوره کامبرین (Cambrian) اردویسین (Ordovician) سیلورین (Silurian) دونین (Devonian) کربونیفر(Carboniferous) و پرمین(Permian) تقسیم می شود که نام هر کدام از سیستم های مذکور بر اساس نام های محلی که رسوبات این زمان خاص زمین شناسی در آن منطقه وجود داشته و مورد مطالعه قرار گرفته است و بیشتر مربوط به نامهای محلی کشور انگلستان و نام قبایلی که در این مناطق زندگی می کردند گرفته شده است. با توجه به اهمیت دوران پالئوزوئیک در منطقه طبس به دلیل ضخامت بسیار زیاد رسوبات این دوران در منطقه طبس به توضیح مختصر این دوران و دوره های آن پرداخته می شود .
2-3-1-1- دوره کامبرین (Cambrian)
نام این دوره از کلمه کامبریا که نام لاتین شهر گال (Galle) واقع در انگلستان اقتباس شده است و به سه قسمت کامبرین زیرین؛ کامبرین میانی و کامبرین بالایی تقسیم می شود. کامبرین پایینی یا زیرین با گسترش زون تریلوبیت النلوس (Ollenellus) مشخص می شود. سری میانی کامبرین یا کامبرین میانی با وجود زون تریلوبیت (Paradoxides) پارادوکسیدس مشخص می شود. در کامبرین بالایی با زون تریلوبیت اولنوس Olenus مشخص می گردد. حد زیرین کامبرین زیرین که مرز بین پرکامبرین و پالئوزوئیک و حد زیرین دوران پالئوزوئیک است با قاعده ی حاوی بیوزون تریلوبیت Ollenellus مشخص می گردد (بیوزون مجموعه موجودات جانوری و گیاهی که تحت شرایط خاص در یک زمان مشخص در کنار هم زندگی
می کنند را گویند). طول زمان دوره کامبرین حدود 60 میلیون بعضی از 570 تا 510 میلیون سال قبل بوده است. رسوبات کامبرین در ایران در سه منطقه متفاوت مورد مطالعه قرار گرفته است که عبارتست از :
کامبرین در شمال ایران و ارتفاعات البرز شامل سازندهای سلطانیه، باروت، زاگون و لالون، سازند میلا
کامبرین در ایران مرکزی شامل سری دزو سازند بنستان ، سری داهو و سازندهای سلطانیه ، باروت، زاگون ، لالون و گروه میلا شامل سازندهای کالشانه – درنجال و شیرگشت (مربوط به اردویسین) کامبرین در کوههای زاگرس شامل: سازندهای سلطانیه ، باروت، زاگون و لالون. به دلیل اینکه در تقسیمات ساختاری منطقه طبس جزو ایران مرکزی محسوب می شود به شرح مختصر سازندهای کامبرین در ایران مرکزی پرداخته می شود.
سری دزو Desu series
نام این سری از دهکده دزو واقع در شرق شهرستان زرند در شمال غربی کرمان اقتباس شده و شامل سنگهای درهم ریخته وابسته به ساختار گنبدهای نمکی می باشد که شامل مجموعه ای از سنگهای رسوبی و آذرین از قبیل دولومیت- چرت و آهک و ماسه سنگ میکادار ، شیل های ماسه ای – کوارتزیت بوده که در مخلوطی از توده های گچی وابسته به گنبدهای نمکی قرار دارند سنگهای آذرین سری دزو شامل کوارتز پورفیری – دیوریت دیاباز و توف می باشد بجز قسمت آهکی سازند دزو که شامل فسیل جلبک می باشد در سایر قسمتهای این سازند هیچ گونه فسیل مشخصی یافت نشده است.
سازند بنستان Banestan Formation
این سازند در محلی واقع در ده کیلومتری غرب دهکده طغرلجرد ، در شمال شهرستان زرند در کنار راه قدیم زرند به کوه بنان معرفی شده و شامل ماسه سنگ – کنگلومرا ، شیل گچ دار ، دولومیت چرت دار و آهکهای خاکستری تیره می باشد.
سری داهو Dahu Series
سری داهو در 62 کیلومتری شمال غربی کرمان مطالعه شده و شامل ماسه سنگهای قرمز و بنفش به همراه ترکهای گلی(Netzleisten) و تکه های رسی مدور و بیضی Tongallen می باشد که در حوالی دهکده داهو می باشد.
سازند سلطانیه
نام سازند سلطانیه از شهر تاریخی سلطانیه واقع در جنوب شرقی زنجان گرفته شده و برش الگوی این سازند در نزدیکی آبادی چپقلو واقع در جنوب کوههای قره داغ می باشد. این سازند در قسمتهای وسیعی از شمال – مرکز و شرق ایران و منطقه طبس گسترش دارد و شامل پنج بخش زیر است:
بخش دولومیت زیرین و شیل زیرین که به پرکامبرین پسین تعلق دارد.
بخش دولومیت میانی، شیل بالایی و دولومیت بالایی به کامبرین پیشین نسبت داده می شود. مرز بین پرکامبرین و کامبرین از داخل واحد شیل زیرین بنام شیل چپقلو می گذرد.
در منطقه طبس در ناحیه شیرگشت (60 کیلومتری شمال شهرستان طبس) و کوههای درنجال (100 کیلومتری شمال طبس) سازندهای سلطانیه ، باروت ، زاگون و لالون در چند برش قابل مشاهده بوده و رخنمون دارند که مهمترین آن در کوههای درنجال قرار می گیرد. در این نواحی سازند سلطانیه بطور همشیب و تدریجی بر روی لایه های شورم قرار می گیرد شورم (رسوبات مربوط به پرکامبرین است) و سازند لالون به وسیله مجموعه ای از سنگهای دولومیتی سیاهرنگ ، سنگهای آتشفشانی و مقدار کمی گچ و آهک سیاه که سازند کالشانه(75 کیلومتری شمال طبس روستای کالشانه) خوانده شده است، پوشیده می شود. این سازند (کالشانه) با دولومیت سیاهرنگ قسمت زیرین سازند میلا درشمال ایران و منطقه البرز هم سن می باشد.
سازند کالشانه
نام این سازند از آبادی کالشانه واقع در شمال طبس (75 کیلومتری شمال طبس) گرفته شده و برش الگوی آن در تپه های شرق این آبادی بررسی گردیده است. این سازند شامل 1000 متر مجموعه درهمی از سنگهای رسوبی و آتشفشانی بوده که ردیف و نظم خاصی در سنگهای این سازند مشاهده نمی شود و شامل سنگهای دولومیت سیاه و خاکستری تیره و بلورین – شیل سیاه و شیل دولومیتی، دولومیت آهکی و نهشته های تبخیری مانند گچ و انیدریت و سنگهای آتشفشانی شامل دیابازهای سبز رنگ – دولریت و سنگهای آتشفشانی قلیایی است . برای دسترسی به منطقه کالشانه میتوان از طریق راه طبس – مشهد از طریق ده محمد به محل سه راهی دهنه شیرگشت رسید و پس از آن در مسیر جاده خاکی که به سمت شمال غرب بوده پس از طی مسافت 25 کیلومتر سازند درنجال به روستای کالشانه رسید.
سازند درنجال
نام این سازند از آبادی کوچک درنجال در 12 کیلومتری شمال غرب شیرگشت گرفته شده است.
برش الگوی این سازند در 3 کیلومتری جنوب آبادی درنجال اندازه گیری و معرفی شده است. مقطع تیپ این سازند شامل 830 متر آهکهای نازک لایه به ضخامت 1 تا 20 سانتی متر همراه با میان لایه های مارن و سیلتستون و آهکهای ماسه ای با فسیل تریلوبیت و براکیوپود کامبرین پسین تشکیل شده است . این سازند بصورت همشیب روی سازند کالشانه قرار دارد و خود توسط سازند شیرگشت پوشیده شده است. در بخشهای قاعده ای این سازند نمونه های منحصر به فردی از قالبهای نمکی (Salt cast) که بلورهای مکعب شکل نمک جانشین شده توسط رسوبات می باشد دیده می شود.
در سازند درنجال انواع تریلوبیت های زیر :
Chelidonocephalus- Chunangia-Idanoia-Iranaspis-Liopareela-Saukia
و براکیوپودهای زیر گزارش شده است
Billingsella-Obolus
2-3-1-2- سیستم یا دوره اردویسین (Ordovician)
نام این دوره از قبیله Ordovicia که سابقا در ناحیه گال انگلستان زندگی می کردند گرفته شده است. سیستم اردویسین به دو قسمت پایینی و فوقانی تقسیم شده است. طول این دوره زمین شناسی در حدود 70 میلیون سال می باشد. رسوبات مربوط به اردویسین در ایران چندان گستردگی ندارد.بطورکلی که سنگهای کامبرین بالایی در بسیاری از نواحی کشور مستقیما و بطور همشیب به وسیله رسوبات دونین بالایی و پرمین یا حتی جوانتر پوشیده می شود. در برخی از نواحی شمالی و مرکزی ایران مانند علم کوه و طبس
نهشته های وابسته به اردویسین مستقیماً بر روی سنگهای کامبرین زیرین قرار می گیرد بطوری که در بیشتر نواحی ایران برونزدهای کامبرین بالایی و اردویسین به همراه هم پدیدار می شود.سنگواره های موجود در
نهشته های اردویسین بیشتر از گروه بیمهرگان از قبیل تریلوبیت ها، براکیوپودها و گراپتولیت ها می باشند. اردویسین در شمال ایران شامل سازندهای لشکرک- عضو 5 گروه میلا و سازند قلی می باشد.
در ایران مرکزی و منطقه طبس رسوبات اردویسین بطور همشیب و تدریجی بر روی نهشته های کامبرین پسین قرار دارند و تنها در منطقه کلمرد واقع در نقشه 250000/1 طبس نهشته های اردویسین با ناپیوستگی زاویه ای(دگرشیبی)، بر روی مجموعه های وابسته به وندین(پرکامبرین پسین) قرار می گیرند. ضخیم ترین برونزدهای وابسته به اردویسین در شرق ایران مرکزی در نواحی شیرگشت است که با نام سازند شیرگشت معرفی شده است.
سازند شیرگشت (Shirgesht Formation)
نام این سازند از روستای کوچک و زیبا ولی فاقد سکنه شیرگشت گرفته شده است که در حدود 55 کلومتری شمال طبس و در جنوب کوههای درنجال واقع شده است برای دسترسی به رخنمون سازند شیرگشت باید از طریق جاده طبس- مشهد از مسیر روستای ده محمد پس از پیمایش 55 کیلومتری از طبس به محلی به نام دهنه شیرگشت می رسیم که راه کنونی روستای شیرگشت و کالشانه از جاده طبس جدا
می شود. در این راه پس از پیمایش 5 کیلومتری از محل سه راهی در سمت راست جاده به روستای کوچکی بنام شیرگشت می رسیم که ارتفاعات شرقی مشرف به روستا که شامل لیتولوژی شیل و سیلتستون و آهکهای قرمز رنگ می باشد سازند شیرگشت را تشکیل می دهند . سازند شیرگشت بطور هم شیب بر روی سازند درنجال قرار گرفته و یک لایه براکیوپوددار (Billingsella bed) سازند شیرگشت را از سازند زیرین یعنی درنجال جدا می کند.
سنگواره های اصلی سازند شیرگشت بیشتر: بریوزوآ ، براکیوپود، گاستروپودو سفالوپود بوده و از انواع تریلوبیت ها جنسهای زیر در این سازند شناخته شده اند:
Dekayella-Hallopora-michelinoceras-nicolsonella-stromatopora
با توجه به تجمع سنگواره های فوق در سازند شیرگشت می توان سن اردویسین زیرین تا اردویسین میانی را برای سازند شیرگشت تعیین کرد، این سازند در شمال دهنه کلوت(10 کیلومتری شمال شیرگشت بسمت روستای کلشانه) نیز رخنمون داشته که ضخامتی بالغ بر 8236 متر دارد.
رسوبات مربوط به سن اردویسین در ناحیه کلمرد شامل چهار واحد متفاوت است که لیتولوژی آن از پایین به بالا بشرح ذیل می باشد:
1- افق کوارتزیتی سفید قاعده ای 2- شیلهای زیرین 3- آهکهای بخش میانی 4- شیل های بالایی
در این منطقه نهشته های مربوط به اردویسین بطور دگرشیب بر روی سنگهای دگرگونه و گرانو دیوریتهای متعلق به پرکامبرین پسین قرار گرفته اند و در برخی نواحی این نهشته ها بوسیله سنگهای متعلق به دونین فوقانی پوشیده می شوند.
از رخنمون های اردویسین ناحیه کلمرد می توان برونزدهای کوه راهدار- جعفران و عاشقان نام برد.
نهشته های اردویسین ناحیه زاگرس با سازندهای ایلبیک Ilebeyk Fm. و زرد کوه(Zardkuh )شناخته
می شود.
2-3-1-3-دوره سیلورین (Silurian)
نام این دوره از قبیله سیلور Silore گرفته شده و شامل سری های زیرین، میانی و بالایی می باشد. طول این دوره زمین شناسی در حدود 55 میلیون سال میباشد . سیلورین در شمال ایران شامل سازند درو
Derow Fm. بوده که لیتولوژی غالب آن آهکهای قرمز با لایه بندی خوب می باشد.
سیلورین در ایران مرکزی و منطقه طبس شامل 600 متر آهکهای مرجانی قهوه ای رنگ و ماسه سنگ و سیلت به نام سازند نیور می باشد.
سازند نیور(Niur Fm)
نام این سازند از دهکده کوچک نیور واقع در شمال شرقی آبادی گوش کمر در کوههای ازبک کوه (همگی از روستاهای اطراف شهر عشق آباد واقع در 110 کیلومتری شمال طبس می باشند) گرفته شده است. مرز بین سازند نیور و سازند زیرینش بصورت گسله و با سازند بالایی یعنی پادها بصورت همشیب و کمابیش تدریجی است.
از مرجانهای شناسایی شده در این سازند (نیور) می توان جنسهای زیر را نام برد.
Cystiphyllum-Entelophyllum-Favosites-Halysites-Heliolites-mesofavosites-Staphylopora-Striatopora-Syringopora
سازند نیور در سه کیلومتری شمال شرقی دهانه کلوت، در چهار کیلومتری جنوب شرقی روستای کالشانه، در شمال دهکده درنجال (در سه کیلومتری شمال درنجال در راستای یک گسل شمالی جنوبی) ، در شمال شرقی کلوت نوروز و در نزدیکی روستاهی ازبک کوه در منطقه عشق آباد طبس نیز برونزدهایی دارد.
2-3-1-4- دوره دونین ( Devonian)
نام این سیستم از رسوبات دریایی ناحیه Devonshire واقع در جنوب غرب انگلستان گرفته شده است و شامل سه سری زیرین Lower serie- سری میانی middle serie و سری بالایی Upper serie می باشد.
طول این سیستم در حدود 45 میلیون سال است.
دونین در شمال ایران شامل سازندهای خوش ییلاق – سازند جیرود- سازند مولی و سازند ایلان قره
می باشد.
دونین در ایران مرکزی و منطقه طبس شامل سازندهای پادها (Padeha) یا پادهاتPadehat formation بوده که برش الگوی این سازند در مزرعه پادهات نزدیک آبادی گوش کمر و غرب آبادی نیور واقع در ازبک کوه از توابع عشق آباد طبس می باشد. لیتولوژی آن شامل تناوبی از دولومیت و ماسه سنگ کوارتزیتی در بخش پایینی و تناوبی از گچ ، شیل قرمز و دولومیت در بخش بالایی می باشند که هر دوبخش روی هم ضخامتی در حدود 492 متر دارند.
در ناحیه شیرگشت ( 55 کیلومتری شمال طبس) ضخامت این سازند به 730 متر می رسد و لیتولوژی آن بیشتر شامل ماسه سنگ دربخش پایینی و تناوب ماسه سنگ قرمز ، شیل قرمز و دولومیت دربخش بالایی است .مقایسه سازند پادها در منطقه طبس در دو ناحیه کوههای ازبک کوه و نواحی شیرگشت نشان می دهد که این سازند در نواحی ازبک کوه دارای رخساره تبخیری و در ناحیه شیرگشت دارای رخساره تخریبی می باشد.
این سازند علاوه بر طبس در شمال شرق ایران (کوههای بینالود) نواحی دامغان ، سمنان، شمال شرق اصفهان(کوه زرد) ، ناحیه انارک، کاشان ، تربت حیدریه ومنطقه بهاباد(تاج کوه) گسترش دارد.
سازند سیبزار (Sibzar formation )
نام سازند سیبزار از معدن سرب سیبزار واقع در منطقه ازبک کوه (حدود 150 کیلومتری شمال طبس) گرفته شده است. لیتولوژی سازند سیبزار در ازبک کوه طبس شامل دولومیت های خاکستری تیره بوده که حدود 100 متر ضخامت دارند. به جز مرجان ها و بازوپایان غیر قابل شناسایی هیچ فسیل مشخصی در این سازند پیدا نشده است .
در کوههای درنجال و در دهانه کلوت واقع در ناحیه شیرگشت سازند سیبزار ازدولومیت های تیره رنگ و قهوه ای سوخته ای تشکیل شده است که مشابه دولومیت های سازند کالشانه است.
در نواحی ازبک کوه و شیرگشت سازند سیبزار قاعده گروه ازبک کوه را تشکیل می دهد که این گروه نشان دهنده دوره رسوبی دونین -کربونیفر می باشد.
گروه ازبک کوه در نواحی فردوس – بشرویه – خواف – تایباد- کوههای بینالود – ناحیه خور و نواحی انارک و کاشان دیده می شود.
سازند بهرام ( Bahram formation)
نام این سازند از کوه سرتخت بهرام در جنوب ازبک کوه واقع در شمال طبس گرفته شده است. در کوه های درنجال در نزدیکی آبادی شیرگشت این واحد سنگی از آهکهای آبی و سیاه رنگ همراه با میان لایه هایی از شیلهای مارنی به ضخامت 300 متر تشکیل شده است. در نواحی درنجال و دهنه کلوت بخشهای بالایی سازند بهرام فرسایش یافته و حال آنکه در ناحیه ازبک کوه و کوههای شتری بخشهای بالایی سازند بهرام را سازند شیشتو می پوشاند. در آهک های سازند بهرام براکیوپودها(بازوپایان) زیر به میزان فراوان و بصورت ایزوله یافت شده اند.
Cyphoterorenchus-Cyrtosprifer-Hypothyridina-Productella-Spinatrypa-Rhynchonellida
این سازند همچنین در نواحی یزد ، اردکان، نواحی کرمان ، جنوب شرقی شهرستان انارک و ناحیه خور (دامنه شمالی کوه معراجی) و … رخنمون دارد.
سازند شیشتو ( Shishtu formation )
نام این سازند از روستای شیشتو واقع در ازبک کوه گرفته شده و شامل تناوبی از شیل ، مارن و آهک
می باشد که به طور همشیب روی سازند بهرام قرار گرفته است و بوسیله رسوبات سازند سردر پوشیده
می شود. این سازند در ناحیه ازبک کوه ، شیر گشت ، رشته کوه شتری دیده شده که شامل دو بخش شیشتوی 1 و شیشتوی 2 می باشد شیشتو1 متعلق به دونین و شیشتو 2 متعلق به کربونیفر می باشد. میان این دو واحد یک افق شیلی سیاه رنگ بنام افق موش قرار دارد که بخش بالایی واحد شیشتوی 1 است. برش مرجع سازند شیشتو در کوه های شتری در حوض دوراه واقع در جنوب رشته کوه شتری در 60 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان طبس در مسیر جاده طبس به دیهوک در حوض دوراه در حدود 543 متر ضخامت داشته که 326 متر شیل سبز و ماسه سنگ کوارتزیتی و آهک فسیل دار مربوط به شیشتوی 1 و بقیه شامل شیشتو 2 است فسیل های یافت شده در سازند شیشتو در منطقه کوه چنگتری (رشته کوه شتری) شامل :
Cyrtosprifer-Stenaulacorhynchus-Productella-Cyphoterhynchus-Athyris-Atrypa- Strophonella
2-3-1-5- دوره کربونیفر ( Carbonifer )
نام این سیستم برای اولین بار به تشکیلات زغالدار انگلستان اطلاق شده که شامل دو بخش زیرین و بالایی می باشد.
سازندهای وابسته به سیستم کربونیفر در شمال ایران شامل سازند مبارک ، سازند ایلان قره، سازند باقر آباد و سازند قرل قلعه می باشد.
دربیشتر نواحی ایران مرکزی رسوبات متعلق به کربونیفر بصورت پیوسته از دونین رسوبگذاری شده و بیشتر شامل نهشته های رخساره نسبتاً کم عمق در حوضه هایی با فرونشینی زیاد می باشد. بطوری که ردیفهای ماسه سنگ و شیل تشکیل شده در این دوره ضخامت بسیار زیادی دارد.
سازند شیشتوی 2
همانطور که گفته شد ضخامت سازند شیشتو در حوض دوراه حدود 543 متر اندازه گیری شده که 217 متر آن مربوط به شیشتوی 2 و بقیه مربوط به افق موش(25متر) و شیشتوی 1 است . لیتولوژی سازند شیشتو2 شامل تناوب آهک و شیل خاکستری تا سیاه – ماسه سنگ کوارتزیتی و آهک ماسه ای می باشد. فسیلهای یافت شده در این سازند بیشتر از گروه سفالوپودها ، مرجانها و براکیوپودها بشرح ذیل می باشند:
Canina- Fusella- Maginatia- Merocanites- Siphonophyllia- Spirifer
سازند شیشتو علاوه بر مناطق ذکر شده در نواحی شمال شرق روستای چیروک طبس در مسیر راه دسترسی به سد کریت- روستای دهشیب نزدیک روستای اصفهک طبس ، کال سردر 25 کیلومتری شرق طبس در محل روخانه سردر(تصویر6)، کوه های شش انگشت و باغ ونگ سه کیلومتری غرب روستای شیرگشت نیز رخنمون دارد.
نهشته های این سازند در سایر مناطق ایران از جمله 10 کیلومتری جنوب روستای دره بید ، اردکان ، کوه باشی، 8 کیلومتری چک چک در مسیر راه طبس به یزد، در غرب کوه کفتر واقع در شرق دهکده چاه ریسه اصفهان، 20 کیلومتری شمال شهررضا ، منطقه آباده 8 کیلومتری شمال خاوری آباده نزدیک معدن کائولن استکی و… رخنمون دارد.
سازند سردر ( Sardar formation )
این سازند در ایران مرکزی و منطقه طبس در دو منطقه مطالعه شده است یکی در غرب رشته کوه شتری در میان دره سردر 25 کیلومتری شرق طبس در نزدیکی روستاهای خرو ، نیاز و مهربانی و دیگری در جنوب کوه جمال (شمال شرق روستای چیروک 45 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان طبس) . نام این سازند از رودخانه و کال سردر واقع در شرق شهرستان طبس گرفته شده است. در دو طرف این دره نهشته های سازندهای شیشتو و سردر برونزد داشته و در قسمت انتهایی این دره پس از طاق تاریخی شاه عباس
نهشته های سازند جمال رخنمون پیدا می کنند که مربوط به دوره پرمین می باشد. لیتولوژی سازند سردر در منطقه طبس دارای رخساره تخریبی و بیشتر شامل شیل و ماسه سنگ و آهکهای فسیل دار آهکهای ماسه ای و کوارتزیت و کنگلومرا می باشد.
در نزدیکی روستای نیاز (22 کیلومتری شرق طبس-تصویر 6و26) در دو سوی رودخانه سردر حدود 50-30 متر کنگلومرا در زیر سازند سردر دیده می شود که با ناپیوستگی موازی بر روی شیل های سبز تیره فسیل دار و اوولیتی(زون سفالوپوددار) متعلق به سازند شیشتو جای می گیرد.
سازند سردر در دامنه رشته کوه شتری در مناطقی از قبیل حوض دو راه، کوه نی شکنین، منطقه چیروک (دامنه جنوبی کوه جمال) رخنمون داشته و مورد مطالعه قرار گرفته است.
فسیل های یافت شده در این سازند شامل :
Crinoids-Cyathoxonia-Fasciculophyiium-Pletophyllum-Productids-Antiauatonia-Athyris-Gigantoprodoctus- Petrospirifer- Neospirifer- Spiriferella
در ناحیه کلمرد طبس نهشته های کربونیفربا نام سازند گچال شناسایی و مطالعه شده است.
این سازند در منطقه کلمرد به دلیل رخساره تبخیری آن و فراونی گچ و نمک در آن به نام سازند گچال معرفی و شامل:
واحد A (افق کوارتزیتی سفید، آهکهای دولومیتی و مارن دارای فسیل براکیوپود)
واحد B با رخساره دولومیتی به ضخامت 90 متر -واحد C دارای رسوبات مارن گچ دار و دولومیت
واحد D با ضخامت 22 تا 98 متر آهک خاکستری متمایل به سفید می باشد. فسیل های یافت شده در این سازند در منطقه کلمرد شامل :
Cleiothridina-Composita-Endothyra-marginata-Rhipidomella, Spirifer
2-3-1-6- دوره پرمین (Permian )
نام این سیستم برای اولین بار از رسوبات دریایی مربوط به اواخر پالئوزوئیک ناحیه پرم (Perm) واقع در شرق روسیه گرفته شده و شامل دو سری پایینی و بالایی است. نهشته های این دوره بیشتر دریایی بوده و بوسیله خانواده فوزولینیده و دو کفه ای Palaenodonta که ساحلی است مشخص می شود.
نهشته های سیستم پرمین در ایران شامل سه سازند دورود شامل مارن رسی- آهک مارنی – ماسه سنگ، شیل و سیلت ستون سازند روته شامل آهکهای فسیل دار و سازند نسن در شرق دره چالوس با لیتولوژی آهک اوولیتی – آهک چرت دار و ماسه سنگ آهکی می باشد.
همچنین نهشته های پرمین در جنوب طالش نواحی ماسوله ، جلفا (شمال آذربایجان) جنوب خلخال- شمال شرق خراسان منطقه فریمان، علم کوه طالقان، شمال سمنان و ناحیه ماکو و … برونزد دارند.
پرمین در ایران مرکزی و منطقه طبس
نهشته های متعلق به پرمین در طبس در مناطق زیر وجود داشته و مورد مطالعه قرار گرفته است.
1- شرق رودخانه سردر (شرق طبس پس از طاق شاه عباس تحت عنوان سازند جمال)
2- برش باغ ونگ (58 کیلومتری شمال طبس- 3 کیلومتری غرب روستای شیرگشت)
3- کوه جمال (شمال شرق روستای چیروک 45 کیلومتری جنوب شرقی طبس)
4- حوض دوراه (6 کیلومتری جاده طبس دیهوک)
لیتولوژی این سازند در مناطق ذکر شده شامل واحدهای ضخیم لایه و صخره ساز آهکی – آهک دولومیتی و دولومیت آهکی می باشد.
فسیل های یافت شده در این سازند بیشتر از گروه میکروفسیلها و بشرح ذیل می باشند
Agathammina-Climacammina-Colaniella-Cribrogenerina-Geinetzina-Globivalvulina-Palaeotextularia-Peseudofusulina-Schwagerina-Tetrataxis
رخنمونهای نسبتاً وسیع و ستبری از رسوبات دوران دوم زمین شناسی نیز دراطراف طبس بویژه در رشته کوه شتری و دنباله شمالی آن و نیز کوههای منطقه مزینو(همرا با طبقات ضخیمی از زغالسنگ حرارتی) یافت میشود که بسیاری از آنها برای اولین بار در ایران در این ناحیه مطالعه شده و بنام روستاها یا اسامی محلی نامیده شده و به عنوان مطقع تیپ (برش الگو) سازندهای دوران دوم در زمین شناسی ایران مطرح می باشند. از جمله این سازندها می توان به موارد زیر اشاره کرد: سازند سرخ شیل(از نام گدارسرخ در اطراف چیروک)، سازند شتری(شامل بخش دلومیتی کمر زرگ از نام روستای زرگ و بخش آهک اصفهک از نام روستای اصفهک)، سازند زغالدار نایبند(از نام روستای نایبند)، آهک پروده( یا آهک طبس یا آهک کوچکعلی)، مارنهای بغمشاه(از منطقه بغمشاه در رشته کوه شتری)، آهک اسفندیار(از نام روستای اسفندیار)،لایه های قرمز گردو(از نام معدن گردو).
منابع و مآخذ:
منابع فارسی
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان یزد- سالنامه آماری استان یزد 1386
- فریدی، محمد و همکاران 1379 – الگوی دگرریختی در رشته کوه شتری- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور(گزارش داخلی)
- قاسمی، محممد رضا و همکاران – بررسی زمین ساخت و لرزه زمین ساخت بلوک طبس
- کارگر، بهمن 1386- توسعه شهرنشینی و صنعت گردشگری در ایران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
- گزارشات عملیات زمین شناسی صحرایی-منطقه خرو و کال سردر-دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی طبس
- گزارشات عملیات صحرایی زمین شناسی ساختمانی- منطقه کلمرد و مزینو-دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی طبس
- موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی1386-اطلس راههای ایران
- 17. ناظمی، محمد- 1377- نو زمین ساخت بلوک طبس با نگرشی بر زمین شناسی ساختمانی ناحیه قوری چای (ناحیه زغال دار پروده جنوب طبس)- پایان نامه کارشناسی ارشد- پژوهشکده علوم زمین- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور- تهران
- ناظمي محمد- 1385 -كاربرد مورفولوژي مخروطافكنهها در شناسايي گسلهاي جنبا- مجموعه مقالات دومين همايش منطقهاي زمين شناسي كاربردي و محيط زيست- دانشگاه آزاد اسلامي واحد اسلامشهر
- ناظمي ، محمد- ارديبهشت 86- شواهد نوزمين ساختي فعاليت گسل ناي بند – اولين كنگره زمين شناسي كاربردي ايران ، دانشگاه آزاد اسلامي مشهد
- ناظمي ، محمد- خرداد 82- “بررسي وضعيت زمين شناسي و ساختماني ناحيه زغالدار پروده” – اولين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته – دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- ناظمي محمد 86 ” بررسي و معرفي پديده اسارت رودخانه STREAM CAPTURE در كال جني-شمال طبس” – يازدهمين همايش انجمن زمينشناسي ايران- – دانشگاه فردوسي مشهد
- ناظمي محمد 86 ” چينخوردگي مجدد مرتبط با گسلش در پهنه زغالدار پروده و نايبند”- سومين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته – دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- ناظمي محمد-شهلا مغزی نجف آبادی 86 “بررسيهاي نوزمينساختي در مسير كال جني-شمال طبس” – سومين همايش منطقه اي معدن و علوم وابسته- دانشگاه آزاد اسلامي واحد طبس
- نقشه های زمین شناسی چهار گوش طبس،فردوس،چاه سرب، بشرویه و نایبندان با مقیاس 250000 :1و نقشه های زمین شناسی طبس،شکسته آبشاله، عشق آباد،غرب شکسته آبشاله با مقیاس 1:100000،سازمان زمین شناسی کشور
- نرم افزارهای google earth , MrSID viewer
منابع لاتین:
- Alavi, M, 1994. Tectonic of the zagros orogenic belt of Iran; new data and interperetation, Tectonophysics,229;211-238.
- Berberian, M., 1973. Reconstruction of the post-Neogene (Quaternary) stress
- field operative on conjugate shear faults (strike slip) of Shotori Range. Geol. Surv. Iran, Int. Rept. 16.
- -Berberian, M., 1979. Earthquake faulting and bedding thrust associated with the Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake of September 16,1978. Bulletin of the Seismological Society of America, v. 69, n. 6, p. 1861-1887.
- Berberian, M., 1982. Aftershock tectonics of the 1978 Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake sequence: a documented active thin- and thick-skinned tectonic case. Geophys. J. R. astr. Soc. 68, 499-530.
- Berberian, M., Asudeh, I., Bilham, R.G., Scholz, C.H., and Soufleris, C., 1979. Mechanism of the main shock and the aftershock study of the Tabas-e-Golshan (Iran) earthquake of September 16, 1978: a preliminary report. Bulletin of the seismological Society of America, v. 69, n. 6, p. 1851-1859.
- Navabpour, P., and Faridi, M., 2001. Escape structures in South of the Shotori mountain (Tabas area, East Iran). 19th meeting on geoscinces, Geol. Surv. Iran, Tehran.
- M.Berberian(1979) Tabas golshan (iran) catastrophic earthquake of 16 september 1978; a preliminary feild report Disaster 2 207-219
- M.Berberian(1979) Mechanism of the main shock and after shock study of Tabas Golshan (iran)earthquake of september 16 1978 a preliminary report Bull. Seism. Soc Am 69 ,p 1851-1859
- M.Berberian 1981 Aftershock tectonics of the 1978 Tabas-e-Golshan(Iran) earthquake sequence: a documented active ‘thin and thick-skinned tectonic’ case;G.S.I,52,415-446;
- Aghanabati.S.A.(1977), Etude geologique de La region de Kalmard, (w.Tabas).
G.S.I. report No.35.230 P. - Berberian. M. (1979), Active faulting and tectonics of Iran, Am, Geophys. un.
Geodynam. Ser, WG6, submitted - Kluver H.M. , Tirrul ,R .,Chance , P.N.Johns , G.W ., Meixner , H.M., (1983) ,
Explanatory text of the Naybandan Quadrangle Map (1 : 250000) , Geol .
Survey Iran, Rep. No.J8, 143 P. - Stocklin, j, et al. (1965).Geology of the Shotori Range (Tabas area, East Iran)
Geol . sur. Iran, Rep. No 3, P.69. - Ruttner,A., M.H.Nabavi and Hajian (1968) Geology of the Shirgesht area (Tabas area east iran) G.S.I 733 pp.
- Web site: WWW.NGDIR.IR
استفاده از تصاویر و مطالب با ذکر نام ” دانشنامه طبس www.tabasenc.ir ” بلامانع می باشد
پاسخ دهید