تقسیم آب در طبس- فنجان
آب در طبس :
آب طبس حاصل ترکیب چشمه های متعددی است که به وسیله یک قنات کهن که در برخی قسمت ها در دل سنگ حفاری شده از کال سردر در کوههای شتری به طرف طبس هدایت می شود و در محلی به نام « فره ونگ » از زیر زمین بیرون می آید و به طرف شهر طبس به جریان می افتد ضمن عبور از این مسیر که دارای شیب طبیعی است تعدادی آسیاب های آبی را به راه می انداخت ( آسیاب ها در زلزله 1357 تخریب گردیده است ) در حال حاظر مسیر نهر در دهه 60 سیمانی و پس از عبور از پارک شهدای گمنام به میدان معلم (احداث دهه 70) و سپس از انتهای باغ گلشن وارد این باغ می شود این آب پس از آبیاری و عبور از باغ گلشن واردشهر شده باغ ها و محله های شهر را آبیاری می کند و آب انبارها را پر از آب می نماید .
در دهه 70 برروی این نهر در ورودی به رشته کوه شتری ؛ سد خاکی نهرین بنا شده است که علاوه بر ذخیره سازی آب نهر در ایام زمستان ؛ جلو سیلابهای مسیر هم گرفته شود .
ضمن اینکه دو سد دیگر بنام های سد خاکی دره بید و سد بتنی کریت و مجموعه چاههای کوثر در نزدیکی اصفهک به منظور تامین آب آشامیدن و کشاورزی در نطر گرفته شده است. آب انبار هایی نیز در طبس جهت تامین آب آشامیدنی که با آب نهرین و در ایام خاصی از سال آبگیری می شده نیز در طبس وجود دارد که اکنون بدلیل سیستم مجزای انتقال آب . این آب انبار ها که بازمانده دوران زلزله است از دسترس خارج شده اند .
همچنین چندین رشته قنات نیز در طبس قراردارد که برخی بدلیل کاهش سفره های آب زیرزمینی از مدار خارج شده است .
در مسیر سیلاب نهرین در جنوب شرقی شهر طبس نیز بند هایی ایجاد شده است که آب باران را دخیره و به تدریج برای کشاورزی و آبیاری باغات مورد استفاده قرار میگیرد .
بدیهی است که این شیوه آب رسانی با کوشش انسان ها به وجود آمده و در طی سالیان دراز از آن مراقبت ها شده است . چه مهارتها و استادی ها و آگاهی ها به کار گرفته شده تا چنین مجموعه حیات بخش و زندگی سازی مهیا شود .
جریان دایمی آب نهرین فرصت های بسیاری برای ایجاد باغ ها ، کاشتن درختان و کشاورزی به وجود آورده است .
تاریخ نویسانی که آثارشان از قرن های اولیه اسلامی باقی مانده است در توصیف هایی که از طبس نموده اند همواره تامین آب طبس را به وسیله چشمه و کاریز متذکر شده اند . برای مثال ابواسحق ابراهیم بن محمد استخری (متوفی به سال 346 قمری ) در کتاب مسالک و ممالک که از روی کتاب صورالاقالیم تالیف ابوزید سهل بلخی ( متوفی به سال 322 قمری ) تهیه نموده است می نویسد :
« و طبسین کمتر از قاین است درخت خرما دارد و در شمار گرمسیر است و حصاری دارد ولی قهندژ ندارد و آب از کاریز بردارند . »
حمدالله مستوفی در کتاب نزهه القلوب می گوید :« طبس گیلکی شهری است کوچک و … آبش از چشمه است مقدار دو آسیاب گردان آب باشد … »
چنین نتیجه می شود که آب طبس قدمت دیرینه دارد و می توان گفت منطق پیدایش شهر طبس ابتدا وجود سرچشمه های طبیعی بوده و جمع آوری و هدایت این آب به شهر طبس موجب آبادی و توسعه این شهر بوده است . امروز چنانکه فاصله مظهر کاریز طبس را تا شهر لوله کشی نمایند و از نفوذ و هدر رفتن آب جلوگیری شود ، مقدار آب بسیار زیادتر خواهد شد .
چشمه های متعددی آب طبس را تامین می کنند . ذکر نام تعدادی از آنها بی لطف نخواهد بود . اولین چشمه ، چشمه قنبر است . بعد حمام مرتضی علی بین چشمه قنبر و حمام مرتضی علی طاق ناتمامی است به نام طاق شاه عباسی که در فاصله یا شکاف دو کوه ایجاد شده است . آخرین چشمه ، چشمه جعفری است که آب آشامیدنی بسیار خوبی دارد . به هم پیوستن این چشمه ها و چشمه های فرعی و متعدد دیگر با آب سرد و گرم تشکیل دهنده حجم اصلی آب طبس است .
تقسیم آب در طبس
واحد تقسیم آب در نظامهای آبیاری سنتی (فنجان) در بیشتر مناطق ایران از جمله خراسان تقسیم عادلانه آب در میان کشاورزان و برخی موارد آب شرب شهرها و شهرکها اهمیت فراوانی دارد.از این رو برای اینکه بتوانند، سهام آب هر کشاورز را بدقت تعیین کنند از واحد زمانی به نام «فنجان»استفاده میکنند.
این واحد را با ابزاری به همین نام میسنجند که در هر مکان شکلی و نامی دارد.در این مقاله سعی شده است نشان داده شود که چطور از شمال به سمت جنوب خراسان از اهمیت ساعت آفتابی کاسته شده و بیشتر از ساعت آبی(فنجان)استفاده میشود.
همچنین درباره محاسبات مربوط به فنجان، ارتباط آن با تغییر طول شب و روز، سهمبری همزمان از چند قنات، فرد تقسیم کننده آب و واحدهای زمانی بزرگتر و کوچکتر تحقیقاتی انجام شده که درپی خواهد بود.گستره جغرافیایی مورد مطالعه، استان خراسان بوده و بر شهر یا روستای خاصی تأکید نشده است.
بنابراین ممکن است به منظور رعایت اختصار، به تمامی مسایل مربوط به فنجان در یک روستا پرداخته نشده باشد.
تقسیم آب در طبس ساعت آبی، همان ابزاری است که عموما «فنجان»نامیده میشود. فنجان ظرفی است به شکل نیم کره و معمولا از جنس مس یا برنز که در کف آن سوراخ کوچکی ایجاد شده است.
پنگو یا پنگاب یا فنجان
برای سنجش زمان با فنجان تشتی را که معمولا 10 تا 20 لیتر گنجایش دارد، از آب پر کرده و فنجان را روی سطح آب میگذارند.
آب از سوراخ فنجان بالا آمده و اندک اندک آن را پر کرده و سرانجام غرق میشود.مدتی که صرف پر شدن فنجان میشود واحد زمانی تقسیم آب میباشد که بسته به قطر سوراخ، اندازه و جنس فنجان متفاوت است.
طریقهٔ کار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده که میرآب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پرشدن و غرقشدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنک کوچک برای هر بار غرقشدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی میگذاشته است.
تا تعداد فنجانها و زمانی که سهامدار قنات آب براب باغ خود یا زمین میبرده را دقیقاً حساب کند مثلاً اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات را فرد استفاده کردهاست.
اگر فردی ۱۰ فنجان سهم از قنات داشته باید (معادل امروزی هفتاد و پنج دقیقه) یعنی مدت زمانی که ۱۰ فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود رها میکرده است و با اعلام جار زدن و یا شیپور زدن یا یک صدای قراردادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل میکرده و به همین ترتیب… معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده است. اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.
کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به طور منظم یادداشت میکرد در یادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا (ایران)، در دهکدهها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت میدهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب میشود تا بر زمان نوبت (و تقسیم زمانی سهام) نظارت داشته باشد.
این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی مینشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگتر و پر از آب قرار میدهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار و یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت میگیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز میکند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب مانع میشود و…. زمان گذاری فنجان همانطور که گفته شد زمان پر شدن فنجان در مناطق مختلف، متفاوت است.این پراکندگی از مدل اقلیمی یا جغرافیای خاصی پیروی نمیکند.یعنی نمیتوان به این نتیجه رسید که هر چه اقلیم خشکتر باشد زمان فنجان کمتر شده و آب دقیقتر تقسیم میشود و یا برعکس. این ناهماهنگی به علت تأثیر عوامل گوناگون در تعیین زمان فنجان است.
یکی از این عوامل میتواند تعداد سهامداران باشد که با مدت زمان فنجان رابطه معکوس دارد.
عامل دیگر بافت خاک زراعی منطقه است که ملاحظه سبکی یا سنگینی آن در تعیین مدت زمان فنجان دخیل است.عامل دیگر میزان آبدهی قنات منطقه است.هر چه آبدهی قنات بیشتر باشد مدت زمان فنجان کمتر میشود.زیرا چنین قناتی در یک واحد کوچک زمانی هم میتواند آب مورد نیاز کشاورز را تأمین کند.عامل دیگر سیستم بهرهبرداری از زمین است.
یعنی اگر روستایی دارای بنه(صحرا)باشد و آب فقط در بین بنهها تقیسم شود، مدت زمان فنجان ممکن است البته باید توجه داشت که زمان فنجان در طبس از گذشتههای دور و توسط نسلهای پیشین تعیین شده، لذا در عرف و سنّت کشاورزان نقش ثابتی دارد.بنابراین واحد فنجان معیاری قابل اعتماد برای تعیین سهام آب کشاورزان ا میباشد. زمان یک فنجان با توجه به دوره تناوب آبیاری(مدار)و نوع کاریز متفاوت است.
چنانکه پیشتر هم گفته شد معیار و محک زمان، مدت زمان فنجان رسمی بوده و چون در گذشته ساعت و دقیقهای کاربرد نداشته بنابراین همه زمانها را با همان واحد فنجان رسمی میسنجیدند.
ساختار مدیریت تقسیم آب: در بیشتر روستاها معمولا فردی به نام«مؤلف»مسئوولیت ثبت سهام و حسابداری را بر عهده دارد و مسئوول تقسیم آب با فنجان که کیّال نام دارد، زیر نظر او کار می کند. البته ساختار مدیریت تقسیم آب گاهی از این هم سادهتر بوده و یک نفر محدود میشود که هم مؤلف و هم کیّال است.
همیشه چند نفر که نوبت آبیاری آنا نزدیک است، در کنار مؤلف یا صاحب، حضور دارند. استفاده از«ساعت»پیشه کیّالها را در بسیاری از روستاها منسوخ کرده است.با استفاده از ساعت کشاورز از فنجان و تاس بینیاز شده و خود میتواند حساب زمان را نگهدارد.البته این جایگزینی به آسانی صورت نگرفت و کشمکشهای زیادی در پی داشت.گروهی از کشاورزان به پیروی از سنّت، فنجان را بیشتر میپسندیدند.
ولی مخالفین سر سخت ساعت، کیّالها بودند که در دفاع از پیشه خود از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.با توجه به این تقسیم و توزیع عادلانه آب در مناطق خشک جنوبی اهمیت زیادی دارد، پیشه مؤلفی و کیّالی هم بسیار مهم و ارجمند است.کشاورزان مؤلفها و کیّالها را امین و درستکار میدانند و برای آنها منزلت اجتماعی بالایی قایلند.بنابراین امکان دفاع و حفاظت از این پیشه دیرینه برای آنها بیش از دیگر پیشههاست.
البته در سالهای اخیر این تقسیم بندی توسط ساعت انجام میگیرد و لی باعنوان فنجان خرید و فروش یا اجاره داده می شود. در خود شهر طبس، هر 15 فنجان حدود یکساعت تخمین زده می شود. بسیاری از مالکان فنجان آب در طبس به دلیل اعتقادات بالا و احترامی که برای اهل بیت و اسلام قائل هستند ، فنجانهای آب را وقف امور خیریه و گسترش فعالیتهای معنوی شامل عزاداری حضرت سید الشهدا ؛ امام زاذه طبس ، احداث مسجد ، پرکردن آب انبارها و مصارف عمومی … میکنند و هنوز هم در بین مردم این کار پسندیده ادامه دارد.
معرفی کتاب :
نام کتاب: نظام های تقسیم آب در ایران
نویسنده: مجید لباف خانیکی
طراح جلد: سید مرتضی فدائی
تهیه کننده: مؤسسه گنجینه ملی آب ایران
ناشر: مؤسسه انتشاراتی قدس رضوی
امور فنی و چاپ: مؤسسه فرهنگی قدس
چاپ اول: 1385
شمارگان: 2000
شابک: 9-05-2784-964-978
در صورت داشتن اطلاعات و تصاویر جدیدتر ؛ آنرا به همراه نام خود به آدرس tabasenc@yahoo.com ارسال فرمایید
“استفاده از مطالب سایت با ذكر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است”
پاسخ دهید