سد تاریخی کریت Historic dam Korit
امتیازات :
- بلند ترین سد جهان برای مدت 550 سال
- باریکترین سد جهان
- سد قوسی آجری با قدمت بیش از 700 سال
- مقاوم در زلزله 7.8 ریشتری سال 1357 هجری شمسی
کد ثبت اثر تاریخی | Q/12/0812 |
کد ثبت اثر ملی | |
کد ثبت اثر جهانی |
یکی از جاذبه های زیبای منحصر به فرد تاریخی روستای کریت ، بند کریت یا همان سد تاریخی کریت است . نکته جالب قابل تأمل این است که این بند تاریخی در زلزله ویرانگر 7.8 ریشتری سال 1357 طبس آسیب ندید و کارشناسان بین المللی سدهای بزرگ، احداث بند کریت را شگفت آورترین دستاورد بشر در قرون وسطی نامیده اند .
این سد در رشته کوه شتری جنوب شرقی طبس قرار دارد. پس از طی مسافت 30 کیلومتر از طبس به طرف دیهوک به سه راهی روستای تاریخی چیروک میرسید و پس عبور از گردنه به طول 8 کیلومتر به سد تاریخی و همچنین جدید کریت می رسید
سد قوسی كریت در نزدیكی طبس كه در حدود بیش از ۷ قرن پیش، با ارتفاع 60 متر تا اوایل قرن بیستم بلندترین سد جهان بود.و میتواند به عنوان یك نمونه عالی مهندسی ارزش غریزی و طراحی و ساخت بهینه سد، الهام دهنده مهندسین آب در سراسر جهان باشد كه مهمترین چالشهای بشر در قرن بیست ویكم را در پیش رو دارند.
برای دیدن فیلم روی تصویر زیر کلیک کنید
…………
بلندترین سد جهان برای 550 سال
سد كریت در یك درة بسیار تنگ، در یك منطقه كوهستانی در 30 كیلومتری كویر نمك در سال 730 شمسی احداث گردید. این سد قوسی ـ وزنی كه در 42 كیلومتری طبس قرار دارد، به خاطر ارتفاع استثنایی 60 متر كه تا اوایل قرن بیستم یك ركورد جهانی محسوب میگردید، قابل تأمل میباشد. طول تاج تنها 80 درصد ارتفاع سد و ضخامت آن 2/1 متر میباشد. برخلاف سدهای وزنی شیب پایین دست قائم و شیب بالا دست آن مایل می باشد. این مسئله ظاهراً به علت صعوبت دسترسی به پایین دست سد میباشد. مانند دیگر سدهای ایران مصالح سد، سنگ و ساروج (تركیبی از آهك، خاك رس، خاكستر و آب) است. این مصالح به ساروج خصوصیاتی مشابه خاكسترهای آتشفشانی میدهند. آجرهای مربعی شكل به ابعاد 37 سانتیمتر در آخرین مرحلة احداث حدود 150 سال پیش مورد استفاده قرار گرفت 1994) (Schnitter, (Gobolt, 1973) . این سد آب رودخانه كریت را برای مزارع روستایی كریت تنظیم نموده است. این روستا در 26 كیلومتری پایین دست محل سد قرار دارد.
بعد از سد، رودخانه از یك دره تنگ به طول 5 كیلومتر عبور میكند و سپس وارد دشت میشود. قبل از آنكه یك جاده دسترسی به طول 13 كیلومتر در سال 1375 احداث شود، بیش از 10 ساعت كوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود؛ بنابراین كلیه مصالح لازم در محل سد تهیه میگردید. یك چشمه كه دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهك در محل تولید شده و به نظر میرسد كه حتی غذا هم عمدتاً به وسیله شكار تأمین میگردیده است. دره به خصوص در نیمه پایین بسیار تنگ است(عرض دره در بستر رودخانه 2 متر میباشد). یك دره بسیار تنگ، با دسترسی سخت برای 5 كیلومتر در پایین دست ادامه مییابد و درست در بالا دست محل ساختگاه سد قدیمی دره باز میشود؛ سد جدید پیشنهادی به ارتفاع 87 در 10 متری بالا دست سد، دارای طول تاجی معادل 193 متر است؛ در حالی كه طول تاج سد قدیمی 50 متر می باشد. زمین شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب بندی ـ مخزن همانطوری كه تجربه 650 سال بهره برداری از سد نشان می دهد ـ رضایت بخش بوده است. مطالعات اخیر نیز محل احداث سد قدیمی را به عنوان بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان میدهد كه تمامی ساختگاهای مناسب شناسایی و بدقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب كم رودخانه كه قسمت عمده آب آن از چشمه تامین میشد، نیز از مزایای مهم ساختگاه است.
3- درس هایی از سد كریت رودخانه كریت منبع عمده تأمین آب برای روستای كریت است ( در حقیقت نام رودخانه از روستا گرفته شده است ).
آورد سالانه رودخانه 8 م م م در محل سد و 5/9 م م م در محل ورود به دشت می باشد. این دهكده در نزدیكی مرز كویر نمك قرار گرفته و واضح است كه آب در این منطقه دارای ارزش حیاتی است. احداث سد به حكومت مغولان در ایران نسبت داده می شود؛ ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر میرسد كه مهاجرت در اثر كشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد نموده است. در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره نمود كه مغولان بسیاری از سدها و ابینههای مهم آبی را تخریب نمودند و با طرحریزی چنین بنای آبی عظیمی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهكده كریت انحصاراً مسئولیت مرمت، نگهداری و بهرهبرداری از سد را به عهده داشتند. به علت تكنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان ژرف بین و با فراست سد كریت، مجبور بودند با تكیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سد سازی را به انجام برسانند.
3-1 انحراف رودخانه در هنگام احداث به منظور اجتناب از احداث تونل انحراف (كه در آن زمان امكان پذیر نبود)، سد بر روی یك طاق آجری در 10 متری بالای بستر رودخانه احداث گردید. قسمت پایین دست در یك فصل خشك و بعد از اتمام قسمت بالایی ساخته شد. در نتیجه در حین احداث، رودخانه از زیر طاق عبور كرده و نیازی به سیستم انحراف نبوده است. همین روش 50 سال بعد برای احداث سد عباسی (یا طاق عباسی) در25 كیلومتری شمال شرق طبس بنحو بسیار هوشمندانهای بكار گرفته شده است . كاركرد اصلی سد عباسی كاهش پیك سیـلابهای رودخانه نهرین برا ی حفاظت از شهر طبس میباشد و بنابراین نحو احداث سد بر روی طاق همخوانی بسیار خوبی با كاركرد این سد تاخیری دارد. هم اكنون نیز سد بتنـی قوسی كوثر در جنوب ایران بر روی یك پل خرپای، در حال احداث می باشد. حجم بدنه سد 260 هزار متر مكعب خواهد بود و استفاده از این روش موجب كاهش دوره احداث از 53 به 28 ماده به میزان حدود 50 درصد میگردد (خواجه موگهی، 1377). نكته مهم دیگری كه بایستی در مورد سد عباسی به آن اشاره نمود، این است كه سد به معنای واقعی كلمه یك توسعه پایدار محسوب میشود و میتوان انتظار داشت این سد صدها و هزاران سال سیلابهای رودخانه نحرین را كاهش دهد. بنظر میرسد تنها خطر كه میتواند این سد تاریخی را بنحو جدی تهدید میكند فعالیتهای توسعهای باشد.
3-2 مقاومت در مقابل روگذری سد سازان 50 سال قبل نمیتوانستند سیلابهای نادر رودخانه را برآورد كنند و قادر به حفاری برای سرریز در سنگ نبودند.
در نتیجه انتخاب قوسی بودن سد و مقاومت زیاد ساروج در مقابل فرسایش، موجب مقاوم بودن سد در مقابل روگذری سیلاب گردید. راهبرد حاكم برای ایمن سازی سدهای بزرگ در سیلابهای نادر بر كاهش ریسك روگذری به حدود صفر استوار گــردیده است. از طــرف دیگر با توجه به عدم قطعیتهای مهندسی آب و ملاحظات اقتصادی، سازهها بایستی به نحوی طراحی شوند كه بتوانند با سیلابهای بسیار بزرگتر از سیلابهای طراحی تطبیق نموده و ایمن بمانند. • از 1980 میلادی، پوشش بتن غلطكی برای مقاوم سازی 70 سد خاكی موجود با سرریز ناكافی در آمریكا به كار گرفته شده است. این روش كارآ و اقتصادی شناخته شده است(Hansen, 1999).
3-3 احداث مرحلهای احداث سد كریت در 4 مرحله، از مصالح مورد استفاده به وضوح، مشخص است.
درمرحله پایانی ارتفاع سد به میزان 4 متر افزایش یافت. احداث مرحلهای دیگر مربوط به دوره صفویه و حدود سال 1000 شمسی میباشد. احداث مرحلهای، نقش بسیار مهمی در افزایش عمر مفید سد با توجه به رسوبگذاری ایفا نموده است. از طرف دیگر با توجه به عدم قطعیتهای سازهای، ژئوتكنیكی، هیدرولوژیكی و هیدرولیكی و محدودیتهای منابع و تكنولوژی اجرا احداث مرحلهای الزامی بوده است. مثال بارز این مسئله، سد ساوه است كه در 700 سال پیش بر روی آبرفتهای رودخانهای احداث گردید. این آبرفتها در اولین آبگیری سد شسته شده و این امر موجب بدون استفاده شدن سد گردید 1994) Schnitter,). بولتن شماره 64 كمیته بین المللی سدهای بزرگ در بررسیهای تاریخی به سد 14 متری Almansa در اسپانیا ـ كه ارتفاع آن نهایتاً به 21 متر افزایش یافت ـ به عنوان قدیمی ترین احداث مرحلهای در جهان اشاره كرده است. این در حالی است كه بند امیر در فارس (با قدمت 2500 سال كه 1000 سال پیش افزایش ارتفاع داشت)، سد كریت و سدهای قدیمی دیگر ایران در این رابطه دارای قدمت و ارتفاع بیشتری میباشند. چندین قرن از افزایش ارتفاع بند امیر و سد كریت گذشته است، ولی اكنون در پروژههای عظیمی مانند سد Grand Dixence در سوئیس و Guri در ونزوئلا كه مایه افتخار تمدن امروز میباشند از همان راهبرد استفاده شده است. افزایش ارتفاع سدها بیشتر به منظور تصحیح خطاهای طراحی مانند تقویت، تعمیر، افزایش اطلاعات پایه، افزایش ظرفیت سرریز، رسوب گذاری و افزایش نیاز صورت گرفته است. احداث مرحلهای، نه تنها انعطاف پذیری و تطبیق پذیری پروژههای منابع آب را افزایش میدهد، بلكه در كشورهای جهان سوم كه نیاز مبرم به سد وجود دارد، ولی منابع مالی محدودی در دست میباشد، منافع قابل ملاحظهای خواهد داشت. با احداث مرحلهای و بررسی پاسخ طبیعت به تغییرات ناشی از سد، میتوان اثرات مخرب زیست محیطی سدها را حداقل كرد .(ICOLD,1988) متأسفانه بسیاری از مهندسین سد ایرانی از تجربیات ارزنده سد سازان قدیم كشور، استفاده لازم را نكردهاند و اكنون احداث بسیاری از سدهای بزرگ كشور در حالی به اتمام میرسد كه تنها درصد كمی از شبكه آبیاری آنها احداث شده است.
3-4 توسعه پایدار آورد سالانه و ماهانه رودخانه كریت دارای تغییرات ماهانه و سالانه نسبتاً كمی است
(حداقل آورد سالانه در 50 سال، 50 درصد متوسط دراز مدت میباشد).
از طرف دیگر نیاز كشاورزی در تمامی سال به علت اقلیم خاص منطقه، وجود دارد. در نتیجه یك مخزن كوچك دارای اثر تنظیمی قابل ملاحظهای است. مشخصاً این امر میتواند دلیل اصلی احداث سد در مرحله اول و تنظیم آب كشاورزی برای بیش از 600 سال از طریق آبشستگی و افزایش ارتفاع باشد. در سدهای قدیمی بمنظور كاهش سرعت آب در مجراهای خروجی از یك برج با آبگیرهایی در ترازهای مختلف استفاده میگردید. برج آبگیر سد كریت به ارتفاع 22 متر در فاصله 16 متری تكیه گاه چپ احداث شده و برای تخلیه رسوب به وسیله آبشستگی مورد استفاده قرار گرفته است. 11 مجرا در فاصلههای 2 متری و دو بازشدگی بر روی آبگیر تعبیه شدهاند. این مجراها به وسیله تنه درختان در اواخر پاییز بسته میشدند. یك راه دسترسی به برج آبگیری از پایین دست سد وجود دارد. در اوایل بهار این مجراها از بالا به پایین باز میشدند. بازكردن مجــــراها خطرناك بوده و در50 سال گذشته 2 نفر در حین این كار كشته شدند. روستائیان با اختلاط آب و رسوب از طریق برج آبگیری اقدام به تخلیه رسوب میكردند. حجم ورودی رسوب به مخزن سد كریت در طی 700 سال حدود 3 تا 5 میلیون مترمكعب برآورد میشود. حجم رسوب موجود حداكثر 1 م م م برآورد شده است. بنابراین 2 تا 4 م م م رسوب كه چند برابر حجم كل مخزن است از مخزن به وسیله آبشستگی و به منظور تضمین توسعه پایدار، از مخزن تخلیه شده است. در 50 سال گذشته و به خصوص بعد از زلزله فاجعه بار سال 1357 طبس كه در جریان آن روستای كریت به طور كامل تخریب شد و 50 درصد جمعیت كشته شدند، تخلیه رسوب از مخزن متوقف گردید و با تجمع رسوبات در مخزن جنگلی از درختان گز در مخزن سد به وجود آمد. در حال حاضر به نظر میرسد با استفاده از فنون امروزی مانند آبخیزداری، احداث سدهای رسوبگیر و تخلیه رسوب از مخزن به وسیله آبشستگی، عمر مفید سد را بتوان برای صدها سال دیگر افزایش داد. این گزینه نسبت به گزینه احداث سد بتنی 87 متری در بالادست سد دارای پارامترهای اقتصادی بسیار بهتری است. همانطوری كه تجربه سد كریت نشان میدهد به منظور تضمین توسعه پایدار تمام نسل ها بایستی در مدیریت منابع سهیم باشند.
3-5 پایداری سازه ای
ابعاد سازهای سد كریت به شرح زیر میباشد : ارتفاع: 60 متر، طول تاج: 50 متر، ضخامت تاج: 2/1 متر (ضخامت سد در 20 متر بالایی ثابت است) ابعاد تقریبی ضخامت سد در بستر رودخانه: 10 متر همانطور كه قبلاً نیز اشاره شده است، سد به صورت مرحلهای و با استفاده از مصالح مختلف احداث شده است، بنابراین پایداری سد در شرایط نادر مانند زلزله و روگذریهای متعدد سیلاب، تعجب آور است. سد كریت زلزله مشهور طبس را با شدت 8/7 ریشتر بدون كوچكترین خساراتی تجربه نموده است. 25000 نفر (50 درصد جمعیت) در این منطقه (با تراكم پایین جمعیت) كشته شدند و دهكدههای بسیاری به طول كامل تخریب گردید. با در دست بودن هندسه كامل سد،
تحلیلهای دینامیكی سد در زلزله سال 1978 میتوانند اطلاعات بیشتری در مورد رفتار دینامیكی سدهای ساخته شده با مصالح بنایی، در اختیار قرار دهند.
4- نتیجه گیری
با توجه به مواردی كه در این مقاله آورده شده است میتوان به سد تاریخی كریت به عنوان نمونه عالی مهندسی ارزش غریزی اشاره نمود: • بدیهی است كه این سد حاصل كار گروهی بسیار هماهنگی بوده است. این واقعیت كه اهالی دهكده كریت در آن واحد نقش كارفرما، مشاور، پیمانكار، بهرهبردار و كاربر را ایفا نمودهاند تكیه بر تیم تخصصی چند رشتهای در مهندسی ارزش را تداعی میكند. • احداث سد بر روی طاق برای حذف تونل انحراف حتی در قرن بیستم، یك نوآوری و روش ابتكاری و خلاقانه میباشد. همچنین به كارگیری برج آبگیر برای كاهش سرعت آب، استفاده از گزینه مقاوم در برابر سیلاب نمونههای عالی خلاقیت محسوب میشوند. • در سد كریت هزینههای سیستم انحراف، سیستم تخلیه سیلاب و پرده آببند به صفر كاهش داده شده است. ابعاد سازهای نیز در حداقل ممكن انتخاب شدهاند. بعلاوه با احداث مرحلهای این هزینهها در طول عمر سد پخش شدند. بنابراین هزینههای غیر ضروری در این طرح به حداقل كاهش یافته است. • افزایش عمر مفید سد بوسیله آبشستـگی رسوب و احداث مرحـلهای بوضوح نشـان دهنده ژرف بینی سازندگان سد در مورد هزینه های طول عمر میباشد. تنها در قرن 19 میلادی بود كه مهندسین متوجه شدند كه توزیع فشار آب بر سدها بصورت مثلثی میباشد. این واقعیت بوضوح نشان میدهد كه احداث سدهای قدیمی و بخصوص سدهای بلند نیاز به اراده، تفكر و تلاش سترگی داشته است. برای مثال تخریب سد كفرا در مصر در 4600 سال پیش آنچنان برای سد سازان مصری تلخ بود كه تا 800 سال بعد سد دیگری در مصر احداث نگردید. برای مقایسه این دوره مصادف با زمان احداث بسیاری از اهرام مصر است كه از عجایب هفتگانه محسوب میشوند. به علت نیاز مبرم به آب و با توجه به فنون ابتدایی 700 سال قبل، سازندگان ژرف بین و دورنگر سد كریت مجبور بودند به منظور دستیابی به یكی از بزرگترین و تعجب آورترین دستاوردهای بشردر سدسازی، بر خلاقیت، اراده و شجاعت خود اتكاء كنند. موفقیت آنان نه تنها میتواند الهام دهنده و راهنمای بسیاری از مهندسین آب باشد كه مهمترین چالشهای بشر در قرن بیست و یكم را در پیش رو دارند بلكه بوضوح نشان میدهد كه جامعنگری، خلاقیت و نزدیكی با طبیعت جزء لاینفك مهندسی موفق سد میباشد.
…………..
گردآورنده : دایره المعارف طبس
در صورت داشتن اطلاعات و تصاویر جدیدتر ؛ آنرا به همراه نام خودبه آدرس tabasenc@yahoo.com ارسال فرمایید
“استفاده از مطالب سایت با ذكر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است“
سلام
از دیدن سایت شما لذت بردم… امیدوارم که پایدار باشید
بازهم بابت تکمیل اطلاعات عمومی خودم و طبس مراجعه خواهم کرد.
http://safaridigar.blogfa.com
بسیار مفید و جامع، ممنون