تاریخچه پزشکی طبس گلشن
تاریخچه ی پزشکی شهر طبس طی 150 سال گذشته
محقق و پزوهشگر : مهدی قربانی
در این مطلب ؛ از مجموعه ی آثار منشی باشی طبسی به معرفیِ چند پزشک، اشاره گردیده است و از انواع بیماری ها و روش های درمانی رایج در آن زمان. به اختصار، یاد می گردد.
آن چه از متونِ تاریخی، استخراج شده ؛ حاکی از آن است که نوعاً امور پزشکی آن هم در مناطق دور دست، مانند طبس ؛توسط علمای اعلام به شیوه ی سنتی از ادعیه و ادویه ی گیاهی مرسوم بوده است. از جمله ؛ به نمونه ای از طبابتِ حضرت آیت الله حاج غلامحسین متولی حقی؛ که سمتِ تولیتِ آستانه ی مقدسه ی امامزاده حسین بن موسی الکاظم/ علیه السلام/ را بر عهده داشته اند .
تاریخچه پزشکی
مرحوم منشی باشی، درخاطرات خود، به بیماری چشم هایش، اشاره می کند و می گوید:
« باز چشمم به هم خورد و روی هم افتاد و ملجاء به گوشه نشینی شدم؛ عقب حضرت مستطاب شریعتمدار اَجَلِّ اعلی آقای متولی؟ دامَت بَرکاتهُ/ فرستادم. تشریف آورده؛ خیلی مرحمت و دل جویی فرموده؛ مقرر فرمودند؛ جَوهَر سرُفاد، برای رفع رماد نافع است بچکانند و هم چنین بعضی دواهای دیگر که جمله مفید و نافع افتاد و نیز تأکید فرمودند که چون چله ی زمستان است در حرکت عجلت نشود الجاءً نشستم و چشم را به دستمال صبر و شکیبایی بستم ولی دَرِ خانه باز بود آقایان علماء عظام و میامره والامقام هرکدام التفاتی به این گمنام داشتند ….»
تاریخچه پزشکی
حاج میرزا یحیی طبیب ، فرزند ملا عبد الرحیم(1333 -1230 هـ ق)
«….در مدرسه مرحوم میرزا جعفر که دری به صحن عتیق مبارک دارد؛ اطاقی گرفته؛ مشغولِ درس خواندن، شده بودند. درسی هم از مقدمات و درسی هم از طب نزد مرحوم حاجی میرزا جعفر،که از اَجِلَّه ی اَطبّای خراسان و در همه ی کمالات، سرآمد بودند؛ شروع کردند. چند شاگرد دیگر هم در مطّب ایشان و حوزه ی درسشان، حاضر می شده اند؛ که مِن جمله ی آن ها یکی مرحوم مغفور میرزا علیرضای مجد الاطباء بودند؛ که سرآمد همه ی اطباّیِ مشهد، شدند و کمال حِذاقَت و هوش و فراست را داشتند.
باری! مرحوم حاجی میرزایحیی در هفده هجده سالگی نُخبه ی شاگردان حاجی میرزا جعفر شده، بر همه، سری برتری داشتند و طوری پیش بردند؛ که حاجی، از جانب خودشان، ایشان را به بالینِ مَرضی، می فرستادند و دیگر؛ خودشان نمی رفتند. مگر ؛جایی که ناچار بودند..»
در باره ی یک روشِ درمانِ این طبیب، آورده اند: «… شبی میرزا حسن، شروع کرد به خوردن گندم پلو و خیلی اظهار میل، به خوردن این غذا کرد و تا اشتها داشت خورد. صبحی؛ از منزلش، عَقِبِ ملاّ رجبعلی کرمانی، فرستاد. او هم؛ مُسهِلی قوی، که عبارت از بیست مثقال سَنای مَکّی و نیم من، شیرگاو باشد؛ به او داد. محضِ خوردن، به فاصله ی کمی، به مرض فُواّق گرفتار و متعاقب، قی و اسهال آمد. فُوّاق هم شدّت، کرد. به دستور سرکار عماد الملک، فرستادیم؛ عقب حاجی میرزا یحیی؛ تشریف آوردند و فرمودند:« معالجه ی شما منحصراً به آب لیموست! بفرستید از بازار، آب لیمو بیاورند و متصلاً آب لیمو بخورید؛ هر قدر هم؛ قَی بشود؛ گو بشود؛ باید روزی ده من، آب لیمو، خورده شود». فرستادند عقب آب لیمو، در تمام بازار[طبس]، یک شیشه آب لیمو پیدا نشد! منزل سرکار عالی و نُوّابات عالیات، بی بی و حاجی شاهزاده خانم و باقیِ خوانین و خواتین هم؛ نبود! آخر؛ در منزل خَیرُالحاج، حاجی ملا حسین حاجی ملا لطفعلی، نصف شیشه آب لیمو، به دست آمد؛ که یک دفعه خورد و قی شد و همان طور قی و اسهال و فوّاق متصلاً آمد تا تمام شد.
دانشنامتاریخچه پزشکیه طبس گلشن
مرحوم نایب الصدردر کتاب طرائق الحقایق ج 3 ، در شرح سفر خود به طبس در سال 1300 هـ ق، در باره ی مقام علمی حاج میرزا یحیی طبیب، می گوید:« …از این ملک فضلا و علما ظهور نموده اند، امروزه جامع مراتب فضل و کمال و حاوی مقامات معرفت و حال، محیی آثار سابقین جناب حاجی میرزا یحیی بن عبد الرحیم مولد و مسکن طبس است و در طب جالینوس عهد سفرها به عراقین و مکه ی معظمه و مدینه ی طیبه نموده به صحبت نیکان رسیده …»
در آن دوره در طبس اطبای حاذق و ماهر، حضورداشته اند؛ به نحوی که میرزا محمد علی منشی باشی در ادامه ی خاطرات خود و نحوه ی درمانش، چنین می گوید:
« ملا عبدالواحد طبیب: … ماده ای از دماغ من، بروز کرد؛ که رفته رفته؛ دو سال؛ طول کشید و خیلی؛ جناب حاجی میرزا یحیی زحمت کشیدند و معالجه نشد! تا بالاخره جناب ملا عبدالواحد که در طِبابَت وَحید و در معالجه، فَرید، بودند؛ به چهارده روز، معالجه فرمودند.
دانشناتاریخچه پزشکیمه طبس گلشن
دکتر حسن مجد« مجد الاطباء » (1356 -1263 خورشیدی):
از پزشکان معاصر مرحوم مغفور شادروان میرزا حسن خان، فرزند حاجی ملا محمد ، پیشنماز فرزند حاج ملا محمد تقی، از پزشکان متعهد و با تقوی و پیش کسوت امر طبابت در منطقه تون و طبس که از سال 1300 خورشیدی علاوه بر تصدی ریاست بهداری شهرستان های طبس، گناباد، زابل و… به طبابت و درمان بیماران نیز اشتغال داشته اند، شرح خاطرات و فعالیت های بهداشتی و پزشکی ایشان بزودی منتشر خواهد شد.
دانشنامتاریخچه پزشکیه طبس گلشن
دیگر کسانی که در آن دوره به طبابت اشتغال داشته اند؛ عبارتند از : آقا شیخ حسین طبیب ، آقا میرزا ابوالحسن طبیب، میرزا اسد الله جلیل الاطباء (1335 -1290 هـ ق) نواسه ی دختری حاجی میرزا یحیی طبیب.
نهمچنین نسخه خطی موجود است با عنوان « تقویم الابدان» نوشته ی حبیب الله نورالدین محمد بن حبیب الله طبسی تونی که به تاریخ 1247 هـ ق کتابت شده است و اطلاع چندانی از شرح حال نویسنده در دست نیست.
در دهه های اخیر نیز؛ دَه ها پزشک صاحب نام، از شهرستان طبس، به سِلک پزشکان، پیوسته اند که در داخل و خارج کشور، به حَرفه ی پزشکی اشتغال داشته و هم اکنون نیز؛ اشتغال دارند.
دانشنامه طبس گلشن
پی نوشت :
– رَماد یا رَمَد بیماری چشم است که در آن زمان بسیار رایج بوده است.فرهنگ واژه یاب، «رَمَد» را نوعی بیماری چشمی تعریف کرده است.
-مدرسه میرزاجعفر: دانشگاه علوم رضوی کنونی .(مشهد)
– گندم پلو: از غذاهای محلی طبس است که با بلغور گندم تهیه می شود.
– خواص برگ سنا : از برگ سنا و میوه ی آن بیشتر به عنوان ملین و مسهل استفاده می شود،همچنین در درمان یبوست بیشتر از سایر گیاهان دارویی شهرت دارد. معمولا هنگام مصرف آن، دل پیچه های جزیی رخ می دهد ولی اگر آن را همراه با تخم گشنیز، گل سرخ و گل ختمی استفاده کنند، از ایجاد دل پیچه جلوگیری می شود . نامهای دیگر آن: سانا، سنای مکی، سنای حجازی، سنای هندی، هندی سنا، کوسِن، نیلتاک، سناکوری سنه، کاسیه، التربه، دیدوال، نیلتات، کاسپیند، الوی و سیا میباشد. (http://giyah-daroo.ir )
– فواق . [ ف ُ ] (ع اِ) هکه ، و آن بادی است که از معده برآید. (منتهی الارب ). عبارت است از جنبش فم معده برای چیزی که آن را آزار رساند، و این جنبش مرکب باشد از تشنجی و انقباضی برای گریز از شی ٔ موذی ، و بدان جهت فواق نامیده است که ته معده بسوی فم معده بالا می آید. (از کشاف اصطلاحات الفنون ) (بحرالجواهر). هکه . زغنگ . (یادداشت مؤلف رفت قنینه در فواق ، از چه ، ازامتلای خون راست چو پشت نیشتر خون چکدش معصفری .(سکسکه)
دانشنامه طبس گلشن
پاسخ دهید