باغهای طبس
سرآغاز :
باغ های طبس نسیمی است از بوستان پر بار فرهنگ مردم
طبس و نگاه به گوشه ای دارد از بهره گیری هوشمندانه انسان از
نعمت های بیشماری که خداوند در اختیار او قرار داده است
درارگ قدیمه وپارک اسلام وباغ گلشن ودیگر نخلستانهای طبس درخت هایی یافت می شود که صدها سال ازعمرآنها می گذرد. وبه علت ارتفاع زیاد کسی را قدرت برگشن گیری ، وقطع شاخه های زاید ، وبهره برداری ازآنها نیست وجود همین طبیعت زیبا ، نخلها و درختان همیشه بهارآب وهوای معتدل وبهار وپاییز دل انگیز طبس را به صورت دارالشفایی برای معالجه امراض ریوی درآورده باغات مرکبات وعطردل انگیز وهوای لطیف ومطبوع طبس را کالیفرنیای ایران نامیده است.
صاحب کتاب کویرهای ایران ازطبس به عنوان مروارید شهرهای ایران نامبرده می نویسد : طبس درنظر مسافرصحرا که ازراهی دور ودراز وغریب به آنجامی آید واحه ای است جذاب وبهشتی چه بسیار زائران که زیرنخلهای طبس خوابیده اند وخوابهای شادی دیده اند چه بسیاررهگذرانی که گلویشان ازآب شور چاهها درهم کشیده شده است وبعد با آب صاف چشمه های کوههای طبس جدا شده است. وچه بسا مردمی که گرسنگیشان را با خرماهای شیرین وپرآب طبس رفع کرده اند ازبالای مناره مسافرخسته می تواند نگاه دیگری به راه پرپیچ وخم کویر که ازآن گذشته است. وبه صحنه ای که قدمهایش چشم بیندازد.
وقتی که من درزیر نخلهای طبس اتراق کردم . یک زندگی دو ماهه کویری را پشت سرداشتم چقدر با میل می توانستم دو ماه دیگر درسایه این واحد بمانم…
سنت های مردم طبس علت سرسبزی شهر طبس:
. یکی از سنت های مردم طبس که با این بحث ارتباط پیدا می کند : « خودداری از قطع درختان و به خصوص درخت خرما است . » اگر کسی درخت خرما را قطع کند مثل این است که جوانی را کشته است » .
«سون هدین » جهانگرد سوئدی ، که در سال 1906 میلادی از طبس دیدن کرد در سفرنامه اش مراسم قطع درخت خرمایی را که ناگزیر از قطع آن بودند و وی در آن مراسم شرکت داشته است نقل می کند :« در یک چنین مراسمی در یکی از روزهای آخر اقامتم در طبس به منزل سید دعوت داشتم ما به روی چمن های باغ شاهد قطع نخل بودیم .
قربانی ، یک نخل 50 ساله نر بود که چون شروع به پژمردن کرده بود محکوم به مرگ شده بود … من شاهد تمام جریان هستم . آدم فوراً احساس می کند که صاحب باغ و همراهانش که با این نخل بزرگ شده اند و او را از بچگی می شناسند آنقدر اندوهگین می شوند که گویی در مقابل دوستی دیرین عمل زشت و خالی از وفا از آنها سر می زند … » .
این توصیف می رساند که تا چه حد قطع درخت خرما در طبس زشت بود و نوعی گناه به حساب می آمده است :سنتی که قطع درختان خرما را منع می نموده است
آنچنان بر جامعه مستولی بوده است که حتی هنگام ایجاد ساختمان های بزرگ آنها را قطع نکرده اند و درخت خرما در داخل بنا باقی مانده است و در ناحیه سقف ها حفره ای بازتر از قطر درخت ایجاد نموده اند تا درخت بتواند با وزش باد حرکت کند و حرکت آن به بنا منتقل نشود .
مثال های متعددی در این مورد در طبس وجود دارد . از آن جمله : درخت خرمایی که در داخل ساختمان سر در باغ گلشن و در کنار پله های آن وجود دارد نمونه جالبی است و همچنین می توان وجود چند درخت را در داخل ساختمان باغ امیر طبس نام برد که با وجود اینکه ساختمان های با اهمیتی هستند باز موجب نشده است که درختان خرما را قطع نمایند .
در تصویر مشاهده می شود که چگونه سه درخت خرما از پوشش اتاقی بیرون آمده اند و به روشنی نشان می دهد که درختان تا چه اندازه مورد توجه و حمایت مردم اند تصویرها نیز تاکیدی بر این نکته است که تا چه اندازه مردم حفظ درختان خرما را بر خود واجب می شمردند و تا چه حد معماری با درختان خرما هماهنگ گردیده و با آنها کنار آمده است .
در بعضی از کوچه های بسیار باریک طبس درختان خرما در وسط کوچه وجود دارند به طوری که عبور را مشکل می کنند ولی کسی آزاری به آنها نرسانده است . در برخی از گذرگاه ها درختان خرما خم شده و در میان کوچه قرار گرفته اند ولی درخت را به همان صورت باقی گذارده اند .
دو درخت نارنج که مردم آنها را در گلدان های گلی محفوظ داشته و ضمن ایجاد یک دیوار برای حد فاصل گذرگاه و مزرعه یک نیمکت عالی برای نشستن در کنار گذرگاهی زیبا و محیطی بی نظیر به وجود آورده اند . به نظر من این کار نمونه در نهایت جالبی است برای بیان همه خصلت های سازنده محیط زندگی که در مردم طبس وجود دارد . از آن جمله خصلت حفظ درختان علاقه به درخت ، تلفیق معماری با درختان و سود گرفتن از سایه درختان و زیبایی آن را می توان بر شمرد .
درختان میوه :
درختان میوه طبس را بیشتر مرکبات و خرما تشکیل می دهند . مرکبات طبس شامل : نارنج ، پرتقال ، لیمو ، نارنگی ، دارابی (در طبس سلطان می گویند ) و یک نوع لیموترش درشت به نام ( ترابوزان ) و بکرایی است که میوه آنها بسیار مرغوب است .
درخت خرما در شهر طبس به دلیل فواید زیاد آن از نظر نیازهای مردم و به دلایل اقتصادی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است . این اهمیت از گذشته دور وجود داشته و در توصیف های جهانگردان همواره با توصیف شهر طبس از آن ذکر شده است و از طرفی مورد علاقه و توجه مردم بوده و مطابق سنتی که در طبس وجود دارد قطع کردن آن را زشت و بلکه گناه می شمارند . به همین دلیل درخت خرما مورد کنجکاوی مردم قرار گرفته و از زمان های پیش در مراحل مختلف رشد این درخت ، از وضعیت دانه تا رشد کامل و حالتی که میوه می دهد و تحول میوه از گل تا میوه رسیده ، دقت شده و برای هر قسمت و هر مرحله از آن نامی نهاده اند که جالب توجه است . خرمای طبس نوع بسیار خوبی نیست . ولی نژادهایی که از بم آورده شده اند میوه بسیار خوبی می دهند
پس از خرما و مرکبات ، درخت انار فراوان تر از سایر درختان است ، به طوری که انسان وقتی از کوچه های طبس می گذرد ، همواره این سه درخت را می بیند . میوه های خرما ، مرکبات و گل ها و میوه های انار با رنگ های زیبا به چشم می آیند و گاه از روی دیوارهای کاهگلی به کوچه ها خم شده اند .سایر درختان میوه بیشتر توت ، گوجه ، زردآلو ، انجیر ، گلابی و سیب است .
از سایر درختان میوه به مقدار کم در طبس وجود دارد .
کلنل مک گریگور اشاره ای به میوه های طبس دارد و می نویسد :
« درختان خرمای زیادی در باغ ها پراکنده هستند و نارنج و انار و هلو در اینجا به عمل می آید در حالی که سیب و انگور و غیره از خور می آید » .
همچنین زیتون و پسته در طبس متداول بوده است . پسته هنوز هم در اطراف طبس کاشته می شود ولی زیتون تقریباً از بین رفته است . در نزدیکی امامزاده حسین یک محل زراعتی وجود دارد که آن را کشمان (کشمون) پای درخت زیتون می گویند . زیرا درخت زیتون پیری هنوز در آنجا وجود دارد . در طبس محل زراعتی را «کشمون» می گویند . عناب نیز در طبس وجود دارد .
علاقه مردم به درختکاری و ایجاد باغ ها :
وجود درختان در حیاط خانه های طبس ، خود دلیل علاقه مردم به درختکاری است . به طوری که حتی در خانه های بسیار کوچک و محقر که حیاط کوچکی دارند لااقل یک درخت نخل وجود دارد . دومین درختی که وجودش الزامی می نماید درخت نارنج و مرکبات است و پس از آن درختان دیگر مثل انار و زردآلو و گوجه و … به چشم می خورد .
در یکی از کوچه های طبس یک ردیف درخت نارنج دیدم که نزدیک دیوار خانه ای کاشته شده بود این درختان منظره بسیار زیبا و جالبی را به وجود آورده بودند به طوری که در من این کنجکاوی را به وجود آورد تا علت وجودی آنها را جست و جو کنم . در آنجا به من گفتند : « این درخت ها را صاحب همین خانه کاشته است و برای اینکه بچه ها نهال ها را از بین نبرند چون بازنشسته بود و فرصت داشت همه روزه یک صندلی در کوچه می گذاشت و روی آن می نشست و از درخت ها مراقبت می کرد تا درخت ها به اندازه کافی رشد کنند » . این همه علاقه مولود چیست ؟ نمی دانم ولی وجود دارد از طرفی پرورش درخت و به خصوص کاشتن درخت در طبس کار ساده ای نیست . آن طور که می گویند چون خاک طبس مناسب کاشتن نهال نیست برای کاشتن هر نهال به خصوص نارنج و مرکبات دیگر گودال بزرگی از خاک را برداشت و هنگام نشاندن درخت ، ماسه نرم ، خاک برگ و کود گوسفند فراهم آورد و نهال را در آن قرار داد تا درخت رشد اولیه را در این خاک بکند و سپس ریشه اش قادر باشد از زمین معمولی نیز استفاده نماید .
در قسمتی از وقف نامه میرحسن خان ، حاکم طبس ، که در روز جمعه 26 صفر 1218 هـ . ق تهیه شده است در مورد آبادانی مزارع و باغ ها و ابنیه تاکید شده و این کار مقدم بر سایر کارها قرار داده است بدین قرارمتولی شرعی در هر قرنی از قرون و عصری از اعصار در آبادانی و رونق املاک و مزارعات و باغات معاف نداشته ، سال به سال غرس اشجار و نهال و تصفیه انهار و مرمت عمارات می نموده باشد و این امورات را از سایر امور اهم و تحصیل دعای خیر ایشان الزام داند و … »
همچنین در قسمتی از وقفنامه ای که پس از وقفنامه بالا (وقف اول ) تنظیم شده و به وقف ثانی مشهور است می نویسد :« … و اگر ملکی از حلیه آبادی افتاده باشد یا مشرف بر خرابی باشد یا قنات مزرعه از مزارع یا قریه از قرا بایر و منهدم گردد به هر نحوی متولی اقتضا نماید که مصرفی از مصارف یا وظیفه از وظایف را قطع ساخته خرج و صرف آبادی آن نماید یک سال یا توزیع نماید بر جمع مصارف ماذون خواهد بود . »
در وقف نامه عمادالملکی که در سال 1300 هـ . ق تنظیم شده نیز برای حفظ باغ ها و درختان سفارش و تاکید شده است به قرار زیر وقف و شرط شرعی شد که متولی موقوفات باغات و منازل فوق را در هر محل سیما باغ و حدیقه بزرگ طبس را باید مجزی و قسمت … ندارد یا دیگری ننماید و همه را بر همین وضع و اسلوب مرغوب خود باقی می گذارند و در اصلاح و تعمیر و غرس اشجار و شاداب کردن آنها کوتاهی ننماید . »
معرفی اجمالی باغ های طبس :
عمارت این باغ ها که جزء منحصر به فردترین معماری ایران به شمار می رفت در زلزله 25 شهریور 1357 ویران گردید و در کنار آن شیرازه برخی از باغها از هم پاشید و تبدیل به ساختمانهای بی هویت شد . اما اکنون دوباره برخی از افراد دلسوز ، به احداث باغهایی در اطراف شهر طبس پرداختند ، از جمله باغهای حاشیه بلوار شهید رجایی .
توضیحات نقشه فوق :
در این نقشه باغ های تاریخی و معروف طبس نشان داده شده است . خیابان گلشن ، قلعه قدیمی و باغ گلشن را به هم متصل میکند.
موقعیت باغ ها نسبت به آن به قرار زیر است :
در شمال خیابان گلشن از غرب به شرق :
باغ موستوفی – مجموعه باغ نو ( باغ خان ) – باغ حاجی شاهزاده – باغ آقا باقر – باغ متلی –باغ میرزا ابوالحسن – باغ علی قلی خان و باغ طیبه خانم
در برجنوبی خیابان گلشن :
باغ نسترن – باغ عمادالاسلام – باغ شاهزاده-باغ رضا قلی خان و باغ متولی
از پایین به بالا :
باغ والده – باغ رشید – باغ حاجی خان – سپس باغ درجو- باغ محمد قلی بیک – باغ میر آخور- و در بالای آن باغ انگوری – باغ حاجی عبدالحسین – باغ عباس قلی خان
در مشرق باغ گلشن از غرب به شرق : باغ تخت بیدا- باغ حاج محمد علی خان – باغ عباس بیک – باغ عیش آباد – باغ آسیاب
در ذیل اشاره ای به اسامی و تعداد باغهای قبل از زلزله می پردازیم
1- قلعه باغ
2- باغ نسترن
3- باغ نظر
4- باغ نو
5- باغ امیر
6- باغ گلشن
درباره این سه باغ که نقشه آنها در دست است . تا آنجا که مدارکی وجود دارد همراه با عکس های لازم ، مفصلاً توضیح داده خواهد شد .
از سایر باغ های طبس و حومه آن نام و اطلاعات محدودی از معمرین و وقفنامه ها و یادداشت های منشی باشی به دست آوردم که به جز چند مورد چیزی جز نام باغ و احیاناً محل آن نمی باشد
7- باغ حاجی شاهزاده خانم ، این باغ بعدها به باغ نصرت معروف شده است .
8- باغ ملکی
9- . باغ قدیر
10- باغ ختبی
11- باغ میرزا مهدی خان
12- .باغ آقا باقر
13- باغ میرحسینی : این باغ به وسیله خیابان گلشن به دو نیم شده است .
14- باغ متلی
15- باغ میرزا ابوالحسن
16- باغ علی قلی خان
17- باغ سید محمد تقی خان
18- باغ طیبه خانم
19- باغ های موجود در جنوب خیابان گلشن به قرار زیر است :
20- باغ حسین چاخو (باغ چاخو) ، منشی باشی در یادداشت هایش از این باغ نام می برد .
21- باغ علیمردان خان
22- باغ عمادالاسلام
23- . باغ شاهزاده : از نمای ساختمان این باغ که در بر خیابان گلشن واقع است عکس موجود است . این باغ و باغ رضا قلی خان در کنار هم قرار دارند و ساختمان های آنها که به هم چسبیده است با بادگیرها و گنبدهایشان منظره جالبی به خیابان گلشن داده است
24- باغ رضا قلی خان
25- باغ متولی
26- باغ والده
27- باغ رشید
28- باغ حاجی آقا : ساختمانی را که بعدها در این باغ احداث شده است نشان می دهد . معماری این بنا در رابطه با معماری طبس نمی باشد و حتی قدری غیر ایرانی به نظر می رسد . درباره این باغ میرزا علی منشی باشی ، میرزای عمادالملک یادداشت هایی دارد که آنها را در سال 1332 هـ . ق به اتمام رسانیده و چنین نوشته است :« سواره از سیستان آمد – عبدالوهاب بیک با بیست نفر سوار به طبس آمد منزل صاحبکار را محاصره کرد – از در بیرونی گریخت و به باغ حاج آقا آمد ، سیستانی ها خواستند در باغ حاج آقا صاحبکار را دستگیر کنند ، تفنگ سلطان صدا کرد – سیستانی سر تیر مرد ، سیستانی ها رو به گریز نهادند » .
29- باغ درجو : منشی باشی در یادداشت های خود اشاره ای به این باغ دارد . در جایی که فوت میرآخور را شرح می دهد چنین می نویسد : روزپر سه که در باغ آقا حسن کربلائی مصطفی قلی بود و آنجا بودم و آقای عماد السلطنه که در باغ درجو بودند عقبم فرستادند .»
30- باغ محمد قلی بیک
31- باغ میرآخور
32- باغ انگوری
33- باغ حاجی عبدالحسین
34- باغ عباسقلی خان
35- باغ محمد تقی خان ترجدی : از ساختمان این باغ مهندس مشاور طرح جامع طبس به عنوان نمونه های پراکنده معماری ، نقشه برداری و عکسبرداری نموده است . می گویند در بالای در ورودی آن در گذشته برجی قرار داشته استمعماری این بنا نسبت به بناهای معمولی در طبس تفاوت هایی دارد . به این ترتیب که ایوان به جای اینکه با یک طاق بزرگ پوشیده شود با قرار دادن دو پایه ظریف آن را به سه دهانه تقسیم کرده و با سه طاق آن را پوشانیده اند که طاق وسطی بزرگتر از طاق های دو طرف آن است . به علاوه تنبی و یا حوضخانه در پشت ایوان قرار نگرفته است ، بلکه در بناهای دو سوی حیاط پیش بینی شده است . همچنین ورودی و دالان بسیار طویل آن با دو هشتی و برجی که در بالای ورودی قرار داشته است از ویژگی های منحصر این بناست .
36- باغ حاج محمد علی خان
37- باغ سردار خان در وقفنامه عمادالملکی که در سال 1300 هـ . ق تنظیم شده اشاره ای به این باغ وجود دارد .
38- باغ حسین خان محل این باغ در طرف شرق باغ گلشن است .باغ به مساحت تقریبی 4 جریب
39- باغ احمد علی خان
40- باغ بیک در وقفنامه عمادالملکی نوشته شده است که این باغ وصل به آسیاب پی باغ است .
41- باغ عیش آباد
42- باغ آسیاب این باغ در جنوب آسیاب واقع است .
43- باغ هشتدر مقارن باغ گلشن ( از وقفنامه میرحسن خانی )
44- باغ کلهدان درباره این باغ و باغ هشتدر در وقفنامه اول میرحسن خانی آمده است که مقارن باغ گلشن واقع شده اند . منتها محل دقیق آنها معلوم نشد .
45- باغ سنگکی ( متعلق به رواق ربیع) استخراج از وقفنامه مصطفی قلی بیک به سال 1287 هـ . ق جای آن در روی نقشه معلوم نشد .
46- باغ ملا محمد ابراهیم حاجی لطفعلی … جای این باغ روی نقشه معلوم نشد .
47- باغ آقا علی غلامرضا متعلق به باغ عمادالملک جای این باغ روی نقشه معلوم نشد .
48- باغ منصور جای این باغ روی نقشه معلوم نشد . منشی باشی در یادداشت هایش ضمن توصیف مطلبی از آن نام می برد :« تا روزی میرزا یوسف علی سررشته دار در باغ منصور حسابی می نوشتند میرزا آقا بابا بنده را آنجا فرستادند که صورت حسابی از ایشان گرفته به دفتر بیاورم …»
بعد از زلزله طبس ؛ آیین درخت دوستی در طبس به فراموشی سپرده نشد و برخی علاقه مندان و بزرگان در طبس به احیای زمینهای موات و ساخت باغهایی در طبس اقدام نمودند که معروفترین این باغها به شرح ذیل است :
1- باغ خرمای شکیبی – که در نوع خود یکی از بینظیر ترین باغهای طبس به دلیل درختان مرغوب خرما و معماری ساختمان سنتی – مدرن آن بعد از زلزله است .
2- باغ گلها – بلوار مهندس شکیبی – انتهای کوچه گلها
3-
دانشجویان:محسن شکری شیروانی-علی مختاری فر-سعید قلیان اول
دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
“استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع: دانشنامه طبس گلشن(www.tabasenc.ir) بلا مانع است”