فرش دست باف
tabas carpets
قالیبافی در طبس از سال 1300 شمسی به بعد قابل بررسی می باشد اما قبل از این سال فرشها و زیر اندازه ها ی مختلفی از جمله نوعی گلیم خوش نقش كه هم اكنون در روستاهای این شهرستان تاحدودی توسط زنان خانه دار بافته می شود و یا فرشهایی همانند ‘فرش عرب’ كه بیشتر در جنوب خراسان، توسط قبایل عرب كوچ كرده از كشور های خلیج فارس بافته می شده رایج بوده است.
حدود 90 سال پیش شخصی به نام آقای مجد طبسی نوعی فرش درشت باف و ریز پایی كه عمدتاً زمینه لاكی با رجشمار حدود 22 بوده ودر شهر های استان خراسان از جمله: سبزوار، نیشابور و مشهد بافته می شده به این منطقه می آورد و تا سال 1350 این نوع فرش در منطقه ی طبس بافته می شده كه هم اكنون نمونه های بافته شده آن در منازل مردم طبس استفاده می شود.
حوالی سال 1350 هم مرزی و همسایگی شهرستان طبس با نائین از استان اصفهان بویژه همسایگی خور بیابانك سبب می شود كه فرش نائین به این منطقه وارد شده و در فاصلة كوتاهی تمامی 300 روستا و شهر طبس را درنوردد و به سرعت فرش قدیم را از دور خارج نماید.
دو مزیت عمدة فرش جدید الورود نائینی بر فرش طبس داشته ، این دو مزیت عبارتند از:
(الف)- فرش قدیم طبس مصرف داخلی داشته ولی فرش جدید، صادراتی بوده پس طبیعتا قیمت این فرش گرانتر بوده است،
(ب)- فرش قدیم طبس تك بافت بوده ولی فرش جدید نائینی جفت بافت بوده است و همین دو مهم موجب شده كه اكنون در بازارهای داخلی و بازارهای خارجی و در میان كسبه و تجار ‘فرش طبس’ شهرت خاصی داشته و معروف باشد .
طرحها یی كه در طبس بافته می شود عبارتند از: لچك ترنج- جوشقان- محرابی- دسته گلی- گنبدی- كف ساده- قاب قا بی- درختی- افشان و خشتی.
در سال 1381 اولین مجتمع متمركز قالیبافی توسط شركت ابرنقش در طبس دایر گردید كه فرشهای بزرگ پارچه جهت كشورهای عربی تولید می كرد.
روزگاری در این منطقه بیش از 15 هزار دارقالی وجود داشت و حدود 30 هزار نفر از جمعیت 60 هزارنفری طبس از راه فرش ارتزاق می كردند، ولی اكنون به شدت در محاق بی توجهی و اشتباه نگری برخی مسئولین تعداد اندكی از آن همه فرشباف باقی است.
قالی بافی بهترین شغل برای زنان این منطقه بود . به ویژه اینكه ماهیت قالیبافی به گونه ای است كه در زیر سقف قرار دارد و تابش آفتاب و گرمای شدید طبس هم بر آنها تاثیر منفی نمی گذاشت .
نمونه ای از طرههای فرش دستباف به نام ” طبس ” در بازارهای خارجی
روی تصاویر کلیک کنید
چالشها و فرصتها برای فرش طبس
نوشته :عبدالله احراری
چکیده مقاله : شهرستان طبس به خاطر موقعیت اقلیمی و پتانسیلهای بالقوه ای که در رابطه با فرشبافی دارد همواره یکی از مراکز تولید فرش دستباف محسوب شده . نیروی انسانی ، برداشت بهترین و مرغوبترین الیاف پشم در این شهرستان از گوسفند نژاد بلوچی و بالا خره وجود رشته فرش در دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس از مهمترین پتانسیلهای بالقوه فرشبافی شهرستان است . بدلایل مختلف در یکصد سال اخیر شاهد تغییرات عمیق در تولید فرش دستباف این شهرستان بوده ایم بگونه اینکه علیرغم آنکه این شهرستان مرکز تولید فرشهای مشهورعرب بلوچی بوده در مقطعی از تاریخ و در گذشته نه چندان دور مرکز تولید فرشهای مشهور به 24 رنگ محسوب می گردید . امروزه نیز در نهایت تعجب یکی از مهمترین مراکز تولید فرش دستباف طرحهای نائین است . این موضوع آنقدر فراگیر شده است که در بازارهای جهانی فرش دستباف به تمامی طرحهای نائین که در محلی غیر از شهرستان بافته می شود به عنوان قالیهای نائین طبس باف از آنها یاد میگردد . این مقاله تلاش دارد که به تشریح مهمترین فرصتها و تهدیدهایی که فرش طبس با آن روبروست بپردازد و در پایان به منظور رفع چالشهای در پیش روی فرش این شهرستان راهکارهای ارائه شده است .
واژگان کلیدی
قالی دستباف ، دستباف طبس ، چالشها و فرصتهای برای فرش طبس
مقدمه و میان مساله :
شهرستان طبس با مساحت 55641 کیلومتر مربع و 65701 نفر جمعیت از شمال به شهرستانهای بردسکن و شاهرود ، از شرق به شهرستانهای بیرجند و فردوس ، از جنوب به استان کرمان و از غرب و جنوب غربی به شهرستانهای نائین و اردکان و بافق محدود می گردد . 35820 نفر از جمعیت آن روستایی ( 5/54 ) که در 8 دهستان این شهرستان مشتمل بر 219 روستا زندگی میکنند و مابقی جمعیت آن در نقاط شهری طبس شامل طبس و دیهوک و عشق آباد زندگی میکنند .
اجداد طبسی ها عمدتاً دامدار و زیستگاه آنان غارهای مجاور چشمه سارها ی اطراف طبس بوده است . در دوره هخامنشیان طبس مرزبان نشین خراسان بزرگ بوده ، در دوره اشکانیان طبس یکی از پادگانهای نظامی محسوب میگردید . و در تمامی این دوران طبس پلی ارتباطی شمال شرقی و شرق با غرب کشور بوده است . در سال 29 هجری قمری سپاهیان عرب به فرمانروایی عبدالله بن بدیل خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قله جو خواه را متصرف نمودند و در نهایت مردم طبس در زمان خلافت حضرت علی (ع) به دین اسلام گرویدند .
در زمان سلجوقی طبس پایتخت اسماعیلیان قهستان و مرکز آموزش فدائیان مطلق که مستقیماً از قلعه الموت دستور می گرفتند، بوده است ، در دوره صفوی طبس مرکز استقرار سپاهیان قزلباش برای رفع حمله ازبکها و امنیت راه استراتژیک طریق الرضا اصفهان ، یزد و مشهد بود . نادر شاه افشار عراب شیبانی را در طبس به حکومت گماشت که این طایفه تا 7 نسل متوالی تا دوره پهلوی بر طبس حاکم بودند و تا سال 1380 طبس تابع خراسان بزرگ بود .
در سال 1380 با مصوبه هیئت دولت مشتمل بر دو بخش و 7 دهستان از خراسان تنزیع و به استان یزد ملحق گردید .
از زمان استقرار اعراب شیبانی در این منطقه قالیبافی در این منطقه ترویج و به سرعت گسترش یافت است .
اگر چه سند مکتوبی در مورد تاریخ قالی طبس وجود ندارد اما با توجه به واقییتهای موجود میتوان گفت که در ابتدای بسیاری از روستاهای این شهرستان بالاخص روستاهای همانند حلوان گلیم بافی و زیلو بافی بوده است . بی گمان محیط گرم و سوزان تابستان این شهرستان و وفور و فراوانی درختان خرما مردم این شهرستان را بر آن داشته که اکثر بافته های خویش مانند طناب ،ریسمان ، جارو ، زنبیل و زیر انداز ، حصیر و کپر را با برگ همین درخت بافته و بسازند .در کنار این موضوع عشایر اطراف طبس نیز که دامدار بوده و پشم بسیار مرغوب گوسفند نزاد بلوچی را در دسترس داشته اند این ماده اولیه را به عنوان گلیم و جاجیم و زیر اندازهای دیگر تبدیل و در بازارهای شهر طبس بفروش برسانند و در سیر تکامل خود به فرش بافی رسیده اند .
سوال اصلی مقاله :
سوال اصلی این مقاله ارائه فرصتهای و تهدیدهای موجود برای فرش طبس و ارائه راهکارهای لازم در جهات مختلف برای ارتقای هنر صنعت فرش دستباف این شهرستان است . ارائه این مقاله اولاً راهنمایی لازم به دست اندرکاران تولید کندگان و بافندگان فرش جهت ارتقای کیفیت تولیدتشان را بعمل خواهد آورد ثانیاً سازمان بازرگانی استان یزد بعنوان متولی فرش خواهند توانست با شناخت چالشها ی فرش شهرستان اقدامات موثری در این زمینه بعمل آورد . ثالثاً مسولین دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس نسبت به اهمیت وجودی رشته فرش دستباف در این شهرستان شناخت بیشتری بدست خواهند آورد و دانشجویان عزیز هم در طبس و همکاران ارجمندم نسبت به ایفای مسولیتهای خود در قبال ارتقای هنر فرش بافی شهرستان احساس مسئولیت بیشتری پیدا خواهند کرد . رابعاً خوانندگان این مقاله نسبت به هنر فرش بافی طبس دیدگاه و معرفت و شناخت بیشتری پیدا خواهند کرد انشاء ا…
یافته ها :
یافته های تاریخی : با توجه به مصاحبه های عمیق به عمل آمده با پیشکسوتان فرش طبس و بررسی نمونه های موجود از فرش طبس تاریخ فرش طبس را می توان به سه دوره کاملا متمایز تقسیم بندی نمود که ویژگی های هر دوره را در جدول شماره یک ملاحظه می نمائید .
نام دوره رجشمار دارقالیبافی گره ابعاد نوع تولیدات رنگها هدف تولید
دوره کهن (عرب باف) 30-20 افقی فارسی کوچک پارچه حداکثر 2*40/1 گلیم ، قالیچه عرب باف ، خرسک عمدتاً پشم خود رنگ شامل سیاه ، قهره ای ، سفید و خاکی مصرف محلی یا مبادله پایاپای
دوره میانه (24 رنگ) 35-25 گردان بیرجندی فارسی بزرگ پارچه عمدتاً 12 متری قالی با طرح کاشان و مشهد لاکی ، صورتی ، آبی ، کرم ، قهوه ای ، سوسنی ، زرد و سبز عمدتاً فروش در بازار مشهد
دوره معاصر (نائین-طبس باف) 45-30 ثابت نائبین فارسی متوسط عمدتاً 6 متری قالی با طرح نائین خاکی باز و سیر ، آبی بازو سیر سفید ، کرم ، قهوه ای ، یشمی ، فیروزه ای فروش در بازار نائین و اصفهان
جدول شماره یک : دوره های مهم فرشبافی طبس
-ج –ویزگی های کارگاهای قالی بافی سرپرستان و بافندگان کارگاهها و نوع تولیدات :
جدول شماره 2 نشان دهنده این مطلب است که تعداد کارگاهای قالی بافی در این شهرستان تا سال 1374 روندی صعودی داشته است و به صورت مداوم فرش این شهرستان از نظر کمیت رشد داشته است که دلیل این امر واضح و مشخص است در طول این سالها بدلیل نوسانات قیمت ارز قیمت فرش و طبعا صادرات افزایش یافت و در نتیجه تولید فرش در این شهرستان نیز فوق العاده افزایش یافت .
سال تعداد کارگاه قالیباف تعداد بافنده
1360 2223 4500
1368 3485 6970
1374 5200 10100
1384 3100 6200
جدول شماره 2- آمار کارگاههای قالیبافی شهر ستان
( منبع طرح و برنامه جهاد کشاورزی خراسان )
بررسی های به عمل آمده از شرایط بهداشتی کارگاهای قالی بافی شهرستان نشانگر آن است که اگر چه کارگاهای قالیبافی این شهرستان نسبت به سایر کارگاهها در وضعیت مطلوبتری قرار دارند ولی تا رسیدن به نقطه مطلوب و استانداردهای کارگاهی فاصله بسیاری دارد بطوریکه از نظرعدم وجود رطوبت% 7/90 کارگاهها در وضعیت متوسط و%3/9 در شرایطه نامطلوبی قرار دارند %4/95 کارگاها فاقد جعبه های کمکهای اولیه وتنها %6 کارگاهها کف موزاییک شده دارند .
پوشش دیوارها %24 کارگاهها با کاهگل و تنها %74 دارای پوشش گچی میباشند، %27 دارای قالی بافی در اتاق نشیمن و %26 در اتاقهای جداگانه و تنها %2 قالی بافی در جایگاهای خود یعنی کارگاهای قالی بافی قرار گرفته اند از نظر وضعیت روشنایی، نشستن بافنده، تمیزی و نظافت کارگاها نیز کارگاهای شهرستان طبس دارای وظعیت نامطلوبی بوده و شغل بافندگی سلامتی بافندگان را تهدید می نمایاند .
خوشبختانه در این شهرستان بافندگی تنها به زنان اختصاص ندارد و تعدادی از بافندگان را مردان تشکیل می دهند ولی به هر حال سرپرستی کارگاهها غالباً با مردان است . بررسی به عمل آمده توسط مدیریت ترویج و مشارکت مردمی جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی نشان می دهد که سرپرستی %98 کارگاهای قالی بافی شهرستانبا مردان است که قریب به %80 آنان در سنین 40- 18 سالگی بوده است .
نگاهی به جدول مشخصات سرپرستان کارگاهای قالی بافی بیانگر بسیاری از ریشه چالشهای پیشروی فرش این شهرستان است .
جنس سن سواد مهارت بافت
مرد زن 40-18 40 بالا بیسواد پنجم ابتدایی بالاتر استادکار بافنده عدم آشنایی
%98 %2 %74 %26 %40 %40 %20 %19 %40 %41
جدول شماره سه : مشخصات سرپرستان کارگاهای قالی بافی طبس
(منبع طرح و برنامه جهاد کشاورزی )
در سطح روستا ها وشهرستان طبس هر سه نظام تولید موجود در فرش ایران یعنی نظامهای خویش فرمایی، مشارکت و کارفرمایی وجود دارد که در سالهای بعد از انقلاب نظامهای خویش فرمایی و مشارکتی کسترش قابل ملاحظه ای داشته است نگاهی به جدول شماره 4 یعنی مشخصات فرشبافان شهرستان گوشه دیگری از چالشهای فرش شهرستان را نمایان می سازد تولید %60 فرش شهرستان بصورت خویش فرمایی یعنی کارگاهای که فاقد هیچ نظارتی است نشانگر تولید کور و فله ای و بدون هدف فرش در این شهرستان است .
جنس نظام تولید سن سواد سابقه کار
زن مرد خویش فرما مشارکتی کارفرما 40-15 بالاتر بیسواد پنجم ابتدایی بالاتر کمتر از 5 سال بالاتر از 5 سال
8/78% 2/22% 60% 35% 5% 91% 9% 20% 75% 5% 70% 30%
جدول شماره 4 : مشخصات بافندگان کارگاههای قالیبافی طبس
(منبع جهاد کشاورزی شهرستان طبس)
همان گونه که قبلا بیان گردید تولید فرش در این شهرستان نه بر مبنای نیاز بازار و اخذ سفارش قبل از تولید بلکه عمدتا بر حسب سلیقه بافندگان و سرپرستان کارگاها تولید و سپس با مشکلات فراوان بفروش میرسد همانطور که در جدول شماره پنج ملاحظه می نمایید بالغ بر %80 فرشهادر ابعاد 5/7 -2 متر و بالغ بر %90 آنها دارای طرح ها و نقوش مورد استفاده در شهرستان نائین است که متاسفانه غالبا به صورت نه لا و با استفاده از گره جفتی و از همه تاسف بارتر اینکه قالب آنها با استفاده از ابریشم کجین و بخش قالب توجهی از پشم مورد استفاده نیزاز پشم دباغی شده است .
طرح ها و نقوش نخ چله ابریشم مصرفی خامه مصرفی نوع گره
7-1 متر بالاتر از 5/7 متر نائین عربی و غیره 6 لا 9 لا و بالاتر نامرغوب مرغوب مرغوب نامرغوب استاندارد غیر استاندارد
88% 12% 90% 10% 5% 95% 99% 1% 50% 50% 5% 95%
جدول شماره 5 : ویژگی های فرشهای بافته شده شهرستان طبس
( مطالعه موردی محقق )
بررسی حدود 100 تخته فرش بافته شده در سطح روستا ها و شهرستان طبس از نظر کیفی عیوب عمده رایج در فرش طبس را نشان می دهد که عیوبی همچون عدم تناسب رنگ بندی با نیاز بازار ، فقر طرح و نقشه و تولید شبه ماشینی ، پوکی فرش ، عدم تقارن حواشی ، عیب ترنجدار بودن ، عدم وضوح نقشه ، سر کجی و شانه دار شدن ، بالا زدگی ، پائین زدگی ، رگه دار شدن و دورنگی به ترتیب دارای بیشترین فراوانی در میان فرش ها هستند .
د – جهت بندی و ارائه ی راهکارهایی برای رفع چالشها
با عنایت به یافته های این مقاله مشخص و مبرهن است که علیرغم فرصت های بسیار خوبی که برای فرش طبس مهیاست متاسفانه با چالشهای عمده ای رودرور می باشد که چنانچه اقدامات عاجل در این زمینه بعمل نیاید به سرعت بافندگان فرش کارگاههای قالیبافی را ترک کرده و روستاهای این شهرستان خالی از سکنه خواهد گردید . علاوه بر آن بلحاظ نبود مشاغل جانشین آسیبهای اجتماعی رشد فزاینده ای خواهد داشت . لذا راهکارهای زیر میبایست هرچه سریعتر عملی گردد .
1- ساماندهی بافندگان : اقدام اولیه و ضروری سازماندهی بافندگان فرش است . بدون سازماندهی و ساماندهی بافندگان و بدون تامین شرایط مساعد برای بافنده و تولید اتجام کار دیگر برای فرش طبس حکم آب در هاونگ کوبیدن را دارد . لذا جهت ساماندهی بافندگان فرش این شهرستان اقدامات زیر ضروری است .
– تشکیل اتحادیه صنفی بافندگان شهرستان
– تامین اجتماعی کلیه بافندگان
– نوسازی و بهسازی کارگاههای قالیبافی
– حمایت از ایجاد مجتمع های فرشبافی با ارائه منابع قرض الحسنه و کم بهره
– اعطای تسهیلات ما لی مناسب به بافندگان فرش
2- ساماندهی تولید : همانطور که در یافته های مقاله بیان گردید چرخه تولید فرش باید تغییر نماید و مقوله بازاریابی در صدر قرار گیرد ، از تولید کور جدا اجتناب شود با رعایت این اصل مهم برای ساماندهی تولید انجام راهکارهای زیر ضروری است .
– تولید هرفمند و تلاش در جهت تامین فرش بازار بالاخص بازارهای کشورهای عربی خلیج فارس
– تربیت طراح و ارائه طرح ها و نقوش متنا سب با فرهنگ و اقلیم منطقه
– پرهیز از مصرف مواد اولیه نامرغوب و نظارت سازمان بازرگانی و اتحادیه صنفی بر چرخه تولید مواد اولیه
– احیای رنگرزی طبیعی در شهرستان
– ایجاد شبکه ناظرین فنی فرش و شهرستان و صدور شناسنامه برای هر فرش
– برگزاری کلاسهای آموزشی و ارتقای دانش فنی بافندگان فرش
3- آموزش : یقینا یکی از موانع توسعه کیفی فرش عدم توجه کامل به علمی نمودن و استفاده از علوم و فنون روز در جهت توسعه هنر صنعت فرش می باشد بنابر این در جهت علمی نمودن هنر فرش طبس پیشنهادات زیر ارائه می گردد .
– تقویت رشته فرش دانشگاه آزاد اسلامی در واحد طبس – برگزاری دوره های آموزشی فرش برای همه بافنگان
– ایجاد شبکه اطلاع رسانی خاص دست اندرکاران فرش شهرستان
– اختصاص بخشی از شبکه استانی تلویزیون به فرش
4- پژوهش و تحقیقات : متاسفانه صرفنظر از مختصر تحقیقات دانشجویی که به همت دانشجویان عزیز رشته فرش این شهرستان به انجام رسیده هیچگونه پژوهشی در این زمینه انجام نگرفته است . عدم توجه به این بخش باعث خواهد شد که ضربات جبران ناپذیر دیگری بر فرش این شهرستان وارد شود . مهمترین اقداماتی که در این بخش لازم است به شرح ذیل پیشنهاد می گردد :
– آمارگیری از کارگاههای فرشبافی شهرستان
– پژوهش در علل رویکرد تولید کنندگان به بافت فرش های پست و نامرغوب
– شناسایی ، ریشه یابی و احیای نقوش قالی عرب
– بررسی پتانسیل های شهرستان در زمینه کاشت ، داشت و برداشت رنگدانه های طبیعی
– برگزاری جشنواره های فرش در شهرستان
– بررسی تاثیر گذاری رشته فرش در دانشگاه برتوسعه فرش بافی شهرستان
منابع و ماخذ
1- معاونت امور اجتماعی جهاد سازندگی خراسان، پزوهش در وضعیت اجتماعی و اقتصادی بافندگان فرش طبس 1371
2- مصاحبه با پیشکسوتان فرش طبس
3- مصاحبه با مسئول صنایع روستائی جهاد کشاورزی طبس
4- www.rugart.org
5- www.carpetour.com
6- ژوله/ تورج ،مقاله منتشرنشده فرشهای عرب باف
7-مرکز ملی فرش ایران/طرح تحقیقاتی بلوچ خرسان/مجری عبدا…احراری
مصاحبه با قالی بافان طبسی ؛ بافنده فرشهای کربلای معلی:
- …………..
- TABAS (TABBAS, TABASS) is located about six hundred kilometers south of mashad, right beside the desert of KAVIR-e-NAMAK [desert of salt]. The city of KASHMAR is to the north and the cities of BIRJAND and FERDOWS to the east.The beginning of carpet weaving in TABAS can generally be divided into three stages:
- Carpet weaving in the modern style using current designs goes back to the 1920s. About this time, Mr. Najd Sheibani, who is considered by many to be the first and the oldest producer of TABAS carpets, initiated the modern style of weaving in the area. All the carpets produced from this time up to 1943 are famous as TABAS ‘under-foot’ carpets that mostly took advantage of simple, primitive medallion designs. Mr. Najd Sheibani trained students, all of whom were engaged in the production of famous ‘marked’ carpets. These students are now widely recognized as the masters of the craft at the time. Such greats as Hajj Mahdi Attari, Mohammad Nakha’i and Ghasemnia were among his students.
- Due to the unfavorable economic conditions during the last years of WWII that hindered rug production, these masters entered into a fruitful collaboration with rug masters and merchants newly arrived in TABAS from other towns and cities. Mr. Mesbah-Yazdi from the city of YAZD was one of the first of these ‘immigrant’ masters in TABAS. The second phase of rug weaving in TABAS starts at this time. Hajj Mahdi Attari started his job as a carpet master in Mesbah-Yazdi’s rug weaving workshops. Other producers in TABAS followed suit. Collaboration with rug merchants and investors continued in this way up to the time of the Great Earthquake of TABAS in 1978. These merchants were among the best-known producers in TABAS because of their sustained efforts.
- The third phase of rug weaving in TABAS was the most brilliant. The starting place was a village called HALNAAN, located some ninety kilometers to the northwest of TABAS. In 1971, this village, whose name is quite familiar to all Kilim-lovers, was host to a man from Khur-and-Bibanak in the province of ISFAHAN, a man who managed to affect a great change in the rug weaving of the whole TABAS area: Ali Moghimi. The unfavorable economic conditions of the country in that year, on the one hand, and the thriving market for NAIN carpets in the international markets, on the other, prompted the villagers in Halnaan to invite this skillful and experienced weaver of NAIN rugs from Khur-and-Bibanak to their village.
- Important natural, historical and religious monuments of TABAS are:
- Golshan great minaret
- TABAS citadel
- Sepahsalar grave
- Jame. Mosque
- TABAS and Hossein Imamzadehs
- Mausoleum of Sheik Abounasr Iravehi
در صورت داشتن اطلاعات و تصاویر جدیدتر ؛ آنرا به همراه نام خود به آدرس tabasenc@yahoo.com ارسال فرمایید
“استفاده از مطالب سایت با ذكر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است”
پاسخ دهید