کاروانسرا چهار گنبد ( چاه گنبد )
chah gonbad – chahar gonbad
این کاروانسرا در مسیر جاده فردوس به دیهوک قرار دارد . پس از طی کردن 48 کیلومتر از سه راهی دیهوک ( پاسگاه ) در سمت راست و به فاصله 200 متر از کنار جاده این کاروانسرای زیبا را مشاهده می کنید . این کاروانسرا شامل شاه نشین و سکو های استراحت ؛ اصطبل ، بادگیر و گنبد و … می باشد و کاملا سالم و پا برجاست.
امروز جای این کاروانسرا با توجه به جاده قدیمی در نزدیکی جاده آسفالته ای که به سوی دیهوک و طبس می رود، هنوز مشخص است و در حدود 28 کیلومتر با دیهوک و کاروانسرای آن فاصله دارد. این فاصله در گذشته به دلیل پیچ و خم هایی که جاده داشته بیش از این بوده است.
عملکرد و چگونگی ایجاد این کاروانسرا را افضل الملک در سفرنامه خراسان و کرمان به خوبی بیان کرده است. او در سال 1322 قمری به خراسان رفت و ششم ربیع الاخر آن سال در این کاروانسرا منزل کرد. وی درباره این کاروانسرا توصیفی ارائه کرده است که با توجه به آن می توان هنر ایرانیان را در برآوردن سرپناهی برای مسافران در سخت ترین شرایط طبیعی، بازشناسی کرد:
” شب دوشنبه ششم از منزل رباط به طرف (چاه گنبد) حرکت شد. مسافت راه پنج فرسنگ و نیم است. در دو طرف جاده نزدیک به هم کوه ها و تپه ها است. صبح به منزل رسیدیم. آبادی و آب شیرین در این منزل چاه گنبد نیست. آب شوری دارد که خیول را از آن، آب می دهند. باید آب شیرین و خوراک آدمی و علیق مال را از منزل های پیش آورد. در زمین های این جا چهار گودال درآورده اند و چاه های گنبدی کنده اند که با سطح زمین دو ذرع عمق دارد. آب از آن چاه ها قطره قطره جوشیده و در گودال ها جمع شده به خیول می دهند. در این جا کاروانسرایی ساخته اند که حجرات و ایوان های خوبی دارد که کاروانیان از سرما و گرما محفوظ می شوند و بسیار مثمر ثمر است.
بانی این کاروانسرا حاجی کرمعلی یزدی ساکن کرمان است. این مرد وقتی شتردار بوده است و از کرمان به خراسان بارکشی می کرده است. وقتی به این منزل می سد از اینکه در این جا سایبانی نبوده به او و سرنشینان او بسیار سخت می گذرد. نذر می کند که اگر من صاحب اموال وافر شدم در اینجا کاروانسرایی می سازم که مردم راحت شوند. او در اندک زمانی که شترداری می کند صاحب مال می شود. وسعت پیدا می کند و قصد ساختن کاروانسرا می کند. در این بین، حال وفات برای او پیدا می شود. به عیال خود وصیت می کند و می گوید من چنین نذری کرده ام.اگر مُردم از مال من در چاه گنبد چنین کاروانسرایی بساز. زن قبول می کند و حاجی کرمعلی می میرد. فقهای کرمان به عنوان ثلث و عنوانات دیگر که بین علماء ناحق متداول شده است، قصد بردن اموال حاجی کرمعلی را می کنند.
امام جمعه ی مرحومِ کرمان . . . سخت با زوجه ی کرمعلی همراهی می کند و نمی گذارد که مال آن مرحوم را ببرند و می گوید باید این زن به وصیت شوهر خود عمل کند. خلاصه این شیرزن که بهتر از مردان بزرگ این دوره است، قد مردی علم کرده در شاهراه انصاف و مردانگی قدم زده به این مکان می آید. پول ها خرج می کند. از شهر تون و کرمان بنا و عمله و کوره پز می خواهد. به صعوبت زیاد و مخارج بسیار این کاروانسرا را می سازد. این زن دو سال معطل می شود و در تابستان ها و بهار در همین جا مسکن می کند که این کاروانسرا به اتمام رسد. در این جاها خوراک و آبادی نیست، از تون آرد به اینجا می آورده و خمیر می کرده و به دست خود و معاونین نان می پخته به کارگران شب و روز نان می داده و به علاوه اجرت آنها را نیز ادا می کرده است.این زن محترمه عجب شرافتی دارد و غریب همتی کرده که در این بیابان بی آبادی آمده و از شهر تون که دو منزل مسافت دارد بنّا و عمله آورده و نان داده و اجرت بخشیده، برای راحت مردم کاروانسرا ساخته است.بنای این زن بر ابنیه جمیع مردان که قوت و قدرت دارند، بسی رجحان دارد. این زن بسی شرافت دارد که از شوهر خود اولاد نداشته و طمع در مال نکرده به نفس نفیسه خود در این بیابان که مردان از بی آبادانی به هلاکت می رسند، آمده و دو سال مانده و به دست خود نان پخته و به صد نفر مزدور داده و کاروانسرا ساخته است. این زن بسی شرافت دارد که به علمای زمان رشوه نداده و باقی مال را نخورده و خود را به این عذاب انداخته است. شاهزاده خانم های محترمه این زمان و نجبای ایران این کار را نمی کنند که خود را به این ضرر و عذاب اندازند. این زن حاجی کرمعلی شتردار چگونه این بزرگی و همراهی با شوهر کرده است که من این همه در کار او تحیر دارم. شنیدم که این زن پیر شده و کنون در کرمان زنده است. اگر در کرمان رسیدم انشاء الله به سراغ او می فرستم و در منزل خود دعوتش می کنم و رو به روی خوانین بزرگ به او فوق العاده بسی احترامات می گذارم. گویا آن زن به چیزی احتیاج نداشته باشد لکن اگر تمام دارایی را که ناقابل است بخواهد به او تقدیم می کنم و اسم او را در این کتاب می نگارم که در خیرات حسان و مشاهیرالنساء ضبط شود.”
معماری ساخت
امروز این کاروانسرا در برخی از بخش هایش مانند برج و بدنه سمت چپ ورودی و اتاقک بالای ورودی آسیب دیده و ایستایی بنا در بعضی از جاها متزلزل شده است.
بر بالای درِ ورودی سنگ نبشته ای بوده بدین مضمون:
“وقف مؤبد نمود حاجی کرمعلی یزدی. این کاروانسرا بر عامه مترددین و عابرین، از زوار و قافله و سایرین در آن منزل نمایند و بانی را به دعای خیر و طلب مغفرت یاد نمایند. و ملعون معذب خدا و رسول باد هرکس در آن جا گوسفندان را راه بدهد یا باعث خرابی آن شود عمل حسن بنا“
زمانی که این کاروانسرا ساخته می شد، کسی گمان نمی برد که روزی این نوع کاروانسراها کارایی خود را از دست بدهند و متروک شوند. اکنون یک گله دار از این کاروانسرا برای نگهداری گوسفندانش استفاده می کند.
از دیدگاه معماری، بنایی کم حجم ولی مجهز است. نقشه بنا چهارگوشه است که در هر گوشه خارجی آن یک برج ساخته شده است. اندازه های خارجی آن بدون در نظر گرفتن برج ها 29/9 ضربدر 29/8 متر می باشد و حیاطی با پهنای 15 و درازای 16/3 متر در میان آن است. در میان هر ضلع حیاط ایوانی وجود دارد که یکی از آنها ورودی دو اسطبل است که هریک از اسطبل ها با هفت دهانه طاق پوشیده شده است. روی پوشش شاه نشین بادگیری هشت ترک است. در دو طرف شاه نشین دو اتاق قرار دارد که ایوانچه ای در جلو دارند. دو فضای دیگر نیز پس از اتاق ها وجود دارد که یکی آبریزگاه است و فضای قرینه آن می تواند کار اتاق و یا آشپزخانه را انجام دهد. نماهای داخلی حیاط را علاوه بر چهار ایوان، دوازده ایوانچه شکل داده است. از دو گوشه ضلع ورودی دو رازینه یا راه پله به پشت بام می رود. در دو جانب هشتی ورودی نیز دو اتاق وجود دارد. به جز ضلع ورودی که ایوانی برای ورود و در هر طرف سه ایوانچه دارد، بقیه نماهای خارجی صاف و دارای آجرچینی ساده است. در تمام اتاق ها و ایوانچه های داخلی و خارجی و داخل اسطبل ها اجاق پیش بینی شده است. در زیر تمام ایوانچه ها و در زیر پایه ها و در نماهای خارجی افساربند به تعداد زیاد ساخته شده است. در بالای پشت بام انتهایی و روی آبریزگاه طبقه همکف آبریزگاه دیگری وجود دارد که با بالا آوردن دیوارهایی در سه ضلع آن را محدود نموده اند. بالای پوشش ها، سوراخ هایی پیش بینی شده که به اسطبل ها، نور و هوا می رسانند.
این کاروانسرا جنبه دفاعی نیز دارد. زیرا دور تا دور بنا و در جان پناه لبه بام، روزنه هایی برای استفاده به عنوان تیرکش ساخته شده است. در بالای ایوانچه میانی هر طرف ورودی بنا دو تیرکش افقی کوچک وجود دارد. در سه وجه دیگر بنا در هر وجه سه زوج تیرکش کوچک افقی است که به دو سوی نشانه می رود. در بالای هر برج سه تیرکش رو به پایین و شش تیرکش کوچک افقی ساخته شده است. در بالای سردر ورودی، اتاقکی بوده که به بالای در ورودی کاروانسرا باز می شود و از آنجا می توان بر سر کسانی که به در نزدیک می شوند، سرب و یا روغن داغ و جز آن ریخت
منبع: کتاب کاروانسرا در ایران، نوشته سعید هادی زاده کاخکی
تصاویر رباط در سال 1388
رباط در سال1394
Back to Photo Gallery
بازگشت به آلبوم تصاویر
در صورت داشتن تصاویر حرفه ای ؛آنرا به همراه نام خود
به آدرس tabasenc@yahoo.com ارسال فرمایید
“استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است”
پاسخ دهید