عبور کاروان متبرک امام رضا ( ع ) از منطقه طبس از 23 ربیع الاخر تا 2 جمادی الاول سال 201 قمری برابر با 2 آذر الی 10 آذر سال 195 هجری شمسی می باشد.
بعد ازتحقیقات گسترده ای که به صورت حضوردر مناطق مختلف وتحقیقات میدانی وبررسی منابع تاریخی توسط گروه پژوهشی راه ولایت انجام گرفته مسیر اصلی حضرت مسیر(مدینه ـ نقره ـ بصره ـ اهوازـ اقلیدـ ابرقوه ـ یزدـ رباط پشت بادام ـ طبس ـ نیشابورـ ده سرخ ـ سناباد (طوس) ـ مرو. ) به تایید رسیده است.
بنا بر خط سیر نخست که مؤید آن روایات قوی و وجود قدمگاهها در طول خط سیر است، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را میتوان در چند مرحله آورد و برای هر مرحله با توجه به قراین موجود در روایات و اشارات صریح مورخان نیز مسافتهای ذکر شده جغرافیدانان همراه با تطبیق گاهشماری تاریخی را تصور کرد.
هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال 200ق/195ش بود.(2) امام حج تمتع آن سال را به جای آورد و در هنگام طواف حج، امام جواد(ع) (220 ـ 195ق) با وی بود. امام جواد در آن هنگام شش ساله بود.(3)
امام رضا(ع) در نیمه محرم (سال 201ق/195ش) قبر رسول خدا(ص) را زیارت کرد و با آن حضرت وداع گفت.(4) فاصله مدینه تا بصره 18 منزل (حدود 432 کیلومتر) است.(5) بنابراین ورود امام رضا(ع) به بصره باید در روز شنبه 8 صفر 201ق/19 شهریور 195ش رخ داده باشد.
منزل یا مرحله: جایی است که مسافر، شب به آنجا میرسد و میماند؛ مسافت بین دو توقفگاه مسافران؛ فاصلهای که مسافر در یک روز طی میکند. هر منزل برابر با 6/28 میل و هر میل برابر 4500 ارش و هر ارش معادل 45 سانتیمتر است.
منازل بر حسب راحتی و یا دشواری راه به دو نوع سبک و بزرگ تقسیم میشد. هر منزل تقریبا برابر با 24 کیلومتر میباشد. (فرهنگ دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژههای منزل و مرحله و نیز ارش؛ الاعلاق النفیسه، ص8 ـ 207؛ صورة الارض، ص79).
به قرینه درخواست نیشکر و بیماری امام و نیز تطبیق گاهشماری هجری قمری با هجری شمسی، ورود امام رضا(ع) به اهواز در اواخر تابستان رخ داد.(6) از جهت دیگر، فاصله بصره تا سوقالاهواز نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 36 فرسخ است؛(7) مسافتی از راه بصره تا اهواز (همان گونه که امروز نیز چنین است) آبی میباشد که باید به وسیله کشتی طی کرد. با توجه به موارد یاد شده، ورود امام رضا(ع) به اهواز در روز یکشنبه 16 صفر سال 201ق/27 شهریور 195ش خواهد بود.
فرسخ: نزد مسلمانان مساوی با 12000 ذراع یا گز، و نزد اعراب معادل با 5919 متر است. هر فرسنگ سه میل و هر میل 4500 ارش میباشد. امروزه هر فرسنگ برابر با شش کیلومتر است. (فرهنگ دهخدا، واژه فرسنگ؛ فرهنگ معین، واژه فرسخ) اما از بررسی تعدادی از مسافتهای یاد شده در دوره اولیه اسلامی برمیآید که هر فرسنگ برابر با حدود چهار کیلومتر شمرده میشود. امام رضا(ع) از طریق پل اربک (اربق) شهر اهواز خارج شد و به طرف رامهرمز رفت(8) تا از آنجا به فارس برود، اما به اینکه از ارجان (بهبهان) عبور کرده باشند اشارهای نشده است.(9)
فاصله اهواز تا فارس (شیراز) یازده منزل و به مسافت 57 فرسخ است.(10) فاصله فارس (شیراز) تا یزد نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 54 فرسخ، و بنا به قولی دیگر 87 فرسنگ میباشد.(11)
کاروان امام چند روز را در یزد توقف کرد(12) و سپس راهش را به سوی نیشابور ادامه داد.
نقشه عبور امام رضا از مدینه تا مرو
با توجه به عدم اطلاعات تاریخی از عبور امام در منطقه طبس گروه پژوهشی این منطقه را مورد بررسی میدانی قرار دادند که نتایج تحقیق آنها در منطقه طبس به شرح ذیل است :
(( كاروان امام (ع) پس از خرانق پاي در كوير نهاده و بعد از صحــراي طبس مسير وارد منطقه كوهستاني ميشود و در گذشته به كاروانيـان اين امكان را ميداد كه از آب باران جمع شده در چالههاي آبانبارها بهره گيرند. کاروانياني كه افتخار همراهي آقا علي ابــن موسي الـــرضا (ع) را يافته به بركت وجود آن امـــام رئوف، در تمامي طول مسير، شـاهد معجزاتي بودند اما تـاريخ، با بيانصافي از ذكـر آن خودداري نموده است، بطور قطع و يقيين نه تشنگي كشيدند و نه تجـاوز حراميان، موجب تـرس و وحشتشـان گرديد، آنـان منتخباني بودند كه توفيق همراهي انساني را يافته كه در هيچ عصر و زماني آفريده نشده بود، او را رضـــا ميناميدند، چون رضـايت خـداوند در رضـاي او نهاده شده است.
مسير كــاروان را در پيچ وخم دره ها با اميد به يـافتن نشـانه اي از قدوم مبـارك امام (ع) پي گرفتيم و تا رسيدن به طبس با زيارت امامزادگاني كه در حيات و ممات خودخير و بركتشان كويرنشينان سختكوش را شامل گشته است از آن محبوبين درگاه احديت درخواست نموديم تا از خداوند متعال توفيق در انجام وظيفه را براي ما خواستار گردند.
شهر طبس به دليل وجود امامزاده واجبالتعظيم ميقاتالرضا (ع) نام گرفته و زائرين در سفر معنوي به مشهد الرضا(ع) پس از طي مسافتي طولاني در كوير خشك و لميزرع با اقامتي در آن شهر و در زائرسراي مجاور آرامگاه امامزاده حسين (ع) خود را براي ادامه سفر آماده ميسازند. منطقه غربي طبس را زمينهاي باتلاقي تشكيل ميدهد و اين بدان جهت است كه آبهاي حاصل از بارندگي دامنه ارتفاعات شمالي از مسير خطالقعري كه از غرب طبس ميگذرد به باتلاقهاي جنوبي آن ميريزد و به همين علت در گذشته مسير كاروانها از طريق رباط گور و رباط جوخواه به طرف رباط شيرگشت و ربـاط اصفاك و ربــاط نيگنـان و رباط چاه مســافر وارد منطقه ترشيز يا كشمر ميشد و كارواني كه قصد طبس يا کرمان را داشت از جوخواه ميبايستي حدود پنج فرسخ به طرف جنوب شرقي راه را طي نمايد به همين علت توقف كاروان امام (ع) در جوخواه كه منطقه اي سرسبز و آبادان است پيش بيني ميگردد، در اين صورت امامزاده حسين (ع) چگونه به طبس راه يافتهاند، خود شرح حالي ديگر دارد، از نامه اي كه امام (ع) در ايام ولايتعهدي به حاكم طبس مرقوم داشته و به يافتن يكي از برادران خود كه در آن ناحيه، مفقود شده او را موظف ساختهاند چنين استنباط ميگردد كه سفر امامزاده حسين (ع) بمانند برخي از برادران بزرگوار آن امام همام به اين سرزمين طي سالهاي 200 تا 203 هجري قمري انجام پذيرفته و مشيت الهي بر استقرار گنجينهاي معنوي براي زائران آقا علي ابن موسي الرضا (ع) و مجاورين بارگاه آن امامزاده واجب التعظيم در اين خطه بوده است.
گروه پژوهشي جاده ولايت، پس از كاروانسراي شيرگشت براي رسيدن به چاه مسافر دو مسير را مورد بررسي قرار داد موقعيت منطقه به طريقي است كه دو طرف رشتهكوه يخاب را كوير مركزي و كوير سعدالدين، فرا گرفته و راه عبور كاروانيان از درههاي شمالي-جنوبي اين رشتهكوه ميباشد، مسير دوم پس از شيرگشت از طريق اصفاك و نيگنان كه دو كاروانسراي زيبا و مستحكم نيز در آنجا بنا گشته در جنوب غربي كوير نمك و در كاروانسراي چاه مسافر به مسير اول خواهد پيوست و با توجه به نزديكي مسير اول و وجود آب و علوفه در دامنه غربي رشتهكوه يخاب و توصيههاي مــأمون به رجاء ا بن ابي ضحــاك پيش بيني ميشود كــاروان امام (ع) از كاروانسراي شيرگشت تا چاه مسافر مسير اول را برگزيده باشد كه در غرب روستاي آبخورك وارد دره ميشود و در چاه مسافر از آن خارج ميگردد.))
حضرت رضا(ع) به قرینه درخواست انگور در غیر فصل آن و نیز تطبیق گاه شماری هجری قمری با هجری شمسی در اوایل زمستان سال 201ق/195ش به نیشابور وارد شد(13) و مدتی در آنجا ماند.(14)
فاصله یزد تا نیشابور شانزده منزل(15) و فاصله نیشابور تا طوس ده فرسخ (حدود 60 کیلومتر) و فاصله طوس تا سرخس چهار منزل (حدود 100 کیلومتر) و در نتیجه فاصله نیشابور تا سرخس، شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(16)
امام رضا(ع) در سرخس زندانی بود و مدتی در آنجا ماند.(17) فاصله سرخس تا مرو شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(18) مأمون عباسی در روز دوشنبه هفتم رمضان سال 201ق/14 فروردین 196ش امام رضا(ع) را در مرو ولیعهد خود اعلام کرد.(19) امام به دستور مأمون نماز عید فطر را در روز پنجشنبه اول شوال 201ق/7 اردیبهشت 196ش در مرو خواند.(20)
جدول تاریخ زمان ورود حضرت رضا(ع)
به شهرهای مسیر از مدینه تا مرو 201 ـ 200ق/196 ـ 195ش
ـ حج تمتع، سهشنبه اول تا چهارشنبه 10 ذیحجه/14 تا 23 تیر
ـ حرکت از مدینه، پنجشنبه 15 محرم/27 مرداد
ـ ورود به بصره، دوشنبه 3 صفر/14 شهریور
ـ حرکت از بصره، شنبه 8 صفر/19 شهریور
ـ ورود به اهواز، یکشنبه 16 صفر/27 شهریور
ـ حرکت از اهواز، دوشنبه 16 ربیعالاول/25 مهر
ـ ورود به فارس (شیراز)، سهشنبه 26 ربیعالاول/5 آبان
ـ حرکت از فارس (شیراز)، سهشنبه 1 ربیعالاخر/10 آبان
ـ ورود به یزد، چهارشنبه 15 ربیعالاخر/25 آبان
ـ حرکت از یزد، یکشنبه 20 ربیعالاخر/29 آبان
ورود به منطقه طبس 23 ربیع الاخر /2 آذر
ـ ورود به نیشابور، سه شنبه 7 جمادی الاولی/15 آذر
ـ حرکت از نیشابور، جمعه 1 جمادیالاخر/9 دی
ـ ورود به طوس، یکشنبه 3 جمادیالاخر/11 دی
ـ ورود به سرخس، جمعه 8 جمادیالاخر/16 دی
ـ حرکت از سرخس، شنبه 23 جمادیالاخره/1 بهمن
ـ ورود به مرو، جمعه 29 جمادیالاخر/7 بهمن
ـ اعلام ولایتعهدی، دوشنبه 7 رمضان/14 فروردین
ـ نماز عید فطر، پنجشنبه اول شوال/7 اردیبهشت
پینوشتها:
1 ـ این مطلب عینا از ماهنامه زائر، نشر آستان قدس رضوی(ع)، ش109، دیماه 82، به مناسبت سالروز شهادت حضرت علی بنموسیالرضا(ع) در پایان ماه صفر، نقل میشود.
2 ـ عیون اخبار الرضا، ج2، ص473؛ اثبات الوصیة، ص391.
3 ـ همان، ص8 ـ 457؛ همان، ص394.
4 ـ بحرالانساب، چاپ سنگی (1268ق).
5 ـ مسالک الممالک، ص28؛ الاعلاق النفیسه، ص7 ـ 206، نویسنده کتاب الاعلاق ابوعلی احمد بنعمر بنرسته (زنده در 290ق) است. این اثر در هفت جلد بود که تنها جزء هفتم آن باقی مانده است. (فرهنگ دهخدا، واژه ابنرسته) او نزدیکترین کس به عصر امام رضا(ع) که فواصل بین منازل را بیان میکند. از اینرو گفتار وی سندی معتبر برای خط سیر حرکت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه تا مرو میباشد.
6 ـ بحارالانوار، ج12، ص6 ـ 105؛ مسند الامام الرضا، ج1، ص175؛ الخرائج و الجرائح، ص5 ـ 104؛ گاهشماری ایرانی، ص30؛ تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله …، ص41 ـ 40.
7 ـ الخرائج و الجرائح، ص26.
8 ـ عیون اخبار الرضا، ج2، ص463.
9 ـ همان، ج2، ص180 ـ 149؛ الارشاد، ج2، ص6 ـ 255؛ اثبات الوصیة، ص204؛ اصول کافی، ج2، ص407 و 402.
10 ـ اشکال العالم، ص126.
11 ـ فارسنامه، ص232؛ مسالک الممالک، ص155.
12 ـ تاریخ یزد، ص40.
13 ـ تحفه الرضویه، ص190؛ گاهشماری ایرانی، ص30؛ تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله، ص41 ـ 40.
14 ـ عیون اخبار الرضا، ج2، ص5 ـ 374؛ بحارالانوار، ج49، ص123؛ الارشاد، ج2، ص257، و …
15 ـ مسالک الممالک، ص190.
16 ـ البلدان، ص55.
17 ـ عیون اخبار الرضا، ج2، ص426.
18 ـ البلدان، ص55.
19 ـ ترجمه تاریخ یعقوبی، ج2، ص465؛ گاهشماری ایرانی، ص30؛ و نیز نگاه شود به: عیون اخبار الرضا، ج2، ص473، 8 ـ 457 و اثبات الوصیه، ص394 ـ 391 که میگویند هجرت امام رضا از مدینه به مرو در سال 200ق واقع شد. شیخ مفید در «مسارّ الشیعه» بر خلاف نقل مذکور جریان ولیعهدی امام(ع) را در روز اول ماه مبارک رمضان آورده است.
20 ـ اصول کافی، ج2، ص408 ـ 407؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص379؛ بحارالانوار، ج12، ص124. در تحریر این مقاله علاوه بر منابع فراوان، از کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرد» تألیف جلیل عرفانمنش استفاده شد.
منابع :
- گروه پژوهشی راه ولایت
- کتابخانه گوهرشاد مشهد
- پايگاه حوزه
- واحد تحقیقات سایت دانشنامه طبس گلشن
گردآورنده : دایره المعارف طبس
“استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است”
پاسخ دهید