دانشنامه طبس گلشن /
کارگاه آموزشی گیوهبافی پس از گذشت حدود 40 سال در شهرستان طبس احیا شد. هنر گیوهدوزی (تختکشی) و گیوهبافی از اصیلترین هنرهای بومی شهرستان طبس است و در نوع خود منحصر به فرد میباشد. (1)
گيوهبافي و گيوهکشي را میتوان از صنايع دستي منسوخ شده از 40 سال گذشته در شهرستان طبس برشمرد . احياي اين هنرها در دستور کار است و به اين منظور کارگاه گيوهبافي و گيوهکشي در طبس راهاندازي شده و چند نفر از استادان و افرادي که توانايي جسمي لازم را دارند در اين کارگاه مشغول به کار شدند.
استفاده از گيوه مزاياي خاصي دارد، ادامه داد: تمام مواد بهکار رفته در اين کالا طبيعي است و در گذشته کار حدود 50 درصد مردم طبس گيوهکشي و گيوهبافي بود و طبس تجارتخانه گيوه داشت که توليدات این منطقه را به استانهاي ديگر ارسال ميکرد.
با راهاندازي اين کارگاه، بهطور قطع مشکلي از نظر فروش محصول وجود ندارد و حتي در صورت ارسال نشدن به استانهاي ديگر، در طبس مشتري کافی را دارد. (2)
گیوه چیست ؟
گیوه این پای افزار کهن از قدیمی ترین صنایع دستی این مرز و بوم به شمار می آید.در مورد تکامل این هنر صنعت متاسفانه اطلاعات کمی در دسترس می باشد.البلخی تاریخ نویس معروف در سال 1105 میلادی متذکر میشود که غندیجان (جمیله امروز)در فارس در صنعت گیوه بافی مشهور بوده،و در سال 1340 میلادی که مستوفی جغرافی نگار از آنجا بازدید کرده می نویسد که پیشه گیوه بافی در اوج تکامل بوده است.
گیوه یک پای افزارقدیمی راحت و سازگار با آب و هوای معتدل ایرانی است که البته با زحمت فراوان تهیه شده و حاصل دست رنج چندین نفر اعم از زنان و مردانی است که هنرمندانه کوشیده و با هنر و سلیقه و البته مهارت فراوان خود کفشی را آفریدند که با داشتن خصوصیاتی چون خنک،سبک و قابل شستشو بودن در بین افرادی همچون روستاییان و کشاورزان پذیرفته شده و سالهای متمادی از گذشته تا کنون مورد استفاده قرار گرفته است.این پای افزار از ساده ترین مواد تهیه شده و با ساده ترین روشها نیز ساخته و پرداخته می شود.مراحل ساخت و تولید گیوه حدوداٌ 2 روز طول می کشد که در 4مرحله چرم سازی رویه بافی ،تخت کشی،و گیوه دوزی خلاصه می شود که در ادامه این نوشتار مراحل ساخت به تفصیل ارایه خواهد شد.
مراحل ساخت گیوه
1- چرم سازی
ابتدا پوست گاو را که از بدنش جدا و کاملاٌ تمیز شده است به درون حوض آبی انداخته و مدت یک هفته می گذارند تا خیس بخورد و سپس آن را وارد حوض دیگری از محلول آب و آهک گذاشته و هر 3 الی 4 روز پوست را زیر و رو کرده تا محلول به همه جای آن برسد پس از گذشت یک ماه که پوست در آب و آهک ماند آن را خارج کرده و 2روز در محلول آب و زاج و نمک می گذاریم و وقتی خشک شد آن را با پی و چربی های داغ شده چرب می کنیم و مدت 2 تا 3 روز در معرض آفتاب گذاشته تا چربی جذب شود. از این چرم برای کمری،نقاب و پاشنه گیوه و… استفاده می شود.البته گیوه بافان، قبل از استفاده از چرم آن را مدت 2 ساعت خیسانده و سپس بکار می گیرند.
2- رویه بافی
نخ مورد استفاده رویه بافان نخ پنبه ای 3لا و سوزنی بلند و باریک می باشد.گفته می شود زنان یک جفت رویه را 2 روز می بافند و رویه بافی شغل اکثر زنان بروجن در قدیم الایام بوده است.
3- تخت کشی
در ابتدا باید گفت که در صنعت گیوه بافی 2 نوع تخت داریم یکی لاستیکی و دیگری تختی دستی که در ذیل روش ساخت آن آورده شده.تخت گیوه را از پارچه های کتانی محکم، کرباس و یا پارچه های کهنه می سازند به این ترتیب که ابتدا آنها را به شکل نوار نوار می برند این نوارها را مرتب پشت سر هم قرار داده و با درفش وسط آنها را سوراخ کرده و دوال چرمی را از آن رد می کنند.با این کار این نوارها بهم دوخته شده . درفش ها را داخل خاکستر می گذارند تا داغ شده و راحت از بین نوارها عبور کند و کار تخت کشی بی عیب و نقص و در کمال مهارت و تمیزی انجام شود.
کار دوال رد کردن را چندین بار انجام می دهند تا اتصالات به خوبی صورت گیرد وقتی کار دوال رد کردن تمام شد با نمد خیس تخت را نمدار کرده و با شفره روی تخت می کشند تا سطح تخت همتراز شود و ریش ریش های حاصل از جدا شدن تار و پود پارچه ها ریخته شده و اطراف آن مرتب شود.
سپس با نخ و سوزن اطراف تخت را به روش کج بافی می دوزند تا هیچ نخی بیرون نزند یا به اصطلاح در نرود و نوارها شکافته نشود.
اکنون با مشته روی تخت می کوبند و سپس مخلوطی از کتیرا ورنگ جوهری سورمه ای را آماده کرده روی تخت می ریزند و با شفره آن را سرتاسر تخت پخش می کنند تا به طور یکدست وصاف به همه جای تخت رسیده و نفوذ کند.
4- گیوه بافی
اولین کار در شروع گیوه بافی دوختن کمری،دوری(بانه،چرم) که تسمه ای چرمی است به دورتادور تخت می باشدبه این صورت که ابتدا با درفش سوراخی در دوری و تخت ایجاد کرده و سپس با نخ و سوزن می دوزند.
پس از آن یک تکه چرم به شکل مثلث که قبلاٌ بریده شده را برای قسمت پشت پاشنه پا به انتهای تخت می دوزند گاهی هم برای زیبایی از چرم های رنگی روی آن دوباره دوزی می کنند.
سپس قالب های چوبی را داخل تخت گذاشته و رویه را روی آن می کشند و شروع به دوختن رویه به دورتادور تخت می کنند.
پس از آن با مشته محکم روی گیوه می کوبند تا رویه شکل قالب را به خود گیرد.جلوی قالب پوزه باریک و پشت آن که البته متشکل از چند قالب مکعبی است،مستطیلی است که با اندازه گیوه همخوانی دارد.بعد از دوختن کمری و رویه که با درفش(دروش )کوتاه تیغه گردی انجام می شودقسمت اضافه دوری را به روی نوک گیوه برگردانده و با نخ و سوزن به رویه می دوزند چون این قسمت در برابر سنگ محکمتر است به سنگ بر یاد می شودهمچنین قسمت اضافی در انتهای دوری را هم به پشت گیوه می دوزند.
برای بریدن نخ و یا چرم اضافه از شفره استفاده می کنند و برای تیز کردن کش کارد و شفره از سنگ های آهکی کف رودخانه ها استفاده می کنند. (3)
ابزار كار
در كار گیوه كشی بطور كلی از سه نیروی فشاری – كششی و ضربه ای استفاده میشود و ابزارهائی كه در این صنعت دستی به كار میرود در جهت استفاده از این سه نیرو است و در پارهای موارد به منظور نگهداری و مقاومت پا هم به كار گرفته میشود و كلیه این نیروها از طریق دست وارد میشود. پا به لحاظ انعطاف پذیری جایگزین سندان میشود و بطور كلی ابزار كار عبارت است از: سندان چوبی – مشته – درفش – كوره درفش درفش ناوكش – درفش پرگاماسم – كوره درفش پی كنه – چسنی – پرگاما- گزن – چوب ساو چوكله – روغندان – وز- دوارگیر- گوره گیر – قوتله- چاقو – پواز- گیره كنه.
مراحل مختلف ساخت:
1 – آماده كردن پوست كه مراحل زیر را شامل میشود و همه كارهای آن توسط استادكار انجام میگیرد.
1 – خیس كردن.
2 – گستردن آن روی زمین.
3 – خاك یا خاكستر پاشیدن روی آن كه به تدریج آب پوست را میكشد و خشكش میكند كه این كار گاهی از یكماه هم بیشتر به طول میانجامد.
4 – نرم كردن پوست.
5 – رشته كردن پوست و درست كردن نسخههای باریك.
6 – زدودن مو از تسمهها.
7 – نرم كردن تسمه ها با پیه.
8 – رنگ آمیزی پارچه.
9 – تهیه فیتیله توسط شاگرد.
10 – پی كنه گیر.
رنگ در گیوه
رنگ هایی كه در تهیه گیوه بكار میرود عبارتند از رنگ های آبی – قرمز- سفید- استخوانی- سیاه رنگهای آبی و قرمز كه در تخت گیوه بكار برده میشود. قبلاً تخت گیوه ها فقط به رنگ سفید بود رویه گیوه مردانه معمولاً سفید بوده و برای بافت گیوه های زنانه از نخ های رنگین و گاه از انواع منجوق نیز استفاده به عمل میآید.
رنگ استخوانی – رنگ پاشنه و نوك تخت گیوه به دلیل استفاده از نری گاو كه بعد از خشك شده حالت استخوانی میگیرد به رنگ استخوانی است.
رنگ سیاه – رنگ موی بز كه در پرگاما به كار میرود. سیاه است این رنگ در زیر رویه قرار میگیرد و هرگز دیده نمیشود.
در باختران 4 نوع گیوه معمول است:
1 – گیوه تخت آجیده
2 – گیوه تخت چرمی
3 – گیوه تخت لاستیكی
4 – گیوه رویه ابریشمی(4)
منابع :
- حسین عباسزاده معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی
- روزنامه خراسان – رسول بهبهانی – رییس میراث فرهنگی طبس
- تبیان – سمیه رمضان ماهی
- وبلاگ فناوران روستا
کلیه حقوق برای سایت ” دانشنامه طبس گلشن ” محفوظ است
استفاده از مطالب و تصاویر با ذکر منبع ” دانشنامه طبس گلشن ” مجاز است
بسیار علمی
سلام از کجا میشه بخریم؟استانهای دیگه برای فروش گیوه هاشون سایتهای قوی زدن اما گیوه طبس که در دنیا سرآمد هست هیچ نشانی ازفروش نداره و مثل خود مردم طبس مظلوم واقع شده است