طبسین دروازه خراسان
در منابع کهن عربی از طبس با لفظ مثنی به شکل «طبسین » به معنی « دو طبس» یاد شده است . بلاذری مورخ و دانشمند قرن سوم هجری در فتوح البلدان می گوید : « طبسین دو بارو است که یکی را طبس گویند و دیگری را کرین . آنجا گرمسیر است و دارای نخلستانها و آن دو دژ در خراسان اند » (ص ۲۸۵) .
طبری به هنگام ذکر فتح کرمان و سیستان به وسیله سپاهیان اسلام چندین روایت در باره طبسین آورده که درخور تأمل است .
وی از قول ابوالحسن مداینی می گوید : « کرمان را عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی در روزگار خلافت عمر ( سال ۲۳ق) فتح کرد . وی از کرمان به طبسین آمد و چون آنجا را گشود از خلیفه عمر خواست طبسین را به وی اقطاع دهد . عمر خواست چنین کند اما او را گفتند : طبسین دو رستاق بزرگ است آن دو را به وی مده که آنجا دروازه خراسان است »( ۴/۱۸۰ ؛ ابن اثیر ، ۳/۴۴) . از این دو روایت چنین بر می آید که طبسین که عربها آن را دروازه خراسان نامیده اند دو آبادی بوده یکی به نام طبس و دیگری به نام کرین و چون فتح طبسین نخستین پیروزی عربها در خراسان بوده وبا گشودن آنجا راه خود را برای تصرف سایر شهرهای خراسان هموار دیدند ، آن را دروازه خراسان نامیده اند .
سمعانی ( د. ۵۶۲ق) نیز در کتاب الانساب می گوید :« کرین از روستاهای طبس است و گویند که آن یکی از دو طبس است » . یاقوت حموی نیز در معجم البلدان کرین را از روستاهای طبس و آن را یکی از دو طبس دانسته است « و هی احدی الطبسین » ( ۴/۲۷۰) . کرین (در برخی منابع کری ) همان روستای کُریت کنونی است که در ۱۵کیلومتری جنوب طبس واقع شده است . طبس درمنابع به طبس تمر ( = خرما) و یا طبس گیلکی و طبس گلشن نیز شهرت دارد . می دانیم که در خراسان محل دیگری معروف به طبس مسینا یا مسینان ، از توابع بیرجند و نزدیک مرز افغانستان نیز وجود دارد ، که از قدیم به طبس عناب شهرت داشته و با طبس گیلکی فاصله بسیار دارد .
برخی از نویسندگان کهن و به تبع آنان برخی محققان معاصر به اشتباه آن را یکی از دو طبس دانسته و چنین پنداشته اند که طبسین که به دروازه خراسان شهرت داشته یکی طبس تمر و دیگری طبس مسینا یا طبس عناب بوده است . آنان بدون توجه به روایت بلاذری و دیگران که صراحتاً «کرین =کریت» را یکی از دو طبس دانسته اند و نیز بدون در نظر گرفتن بعد مسافت میان طبس گیلکی و طبس مسینان در این باره به راه خطا رفته اند . از جمله سمعانی در الانساب طبس ( به لفظ مفرد) و طبسان را از یکدیگر تفکیک کرده می گوید :« طبس شهری است اندر بیابان میان نیشابور ، اصفهان و کرمان که در روزگار عمر فتح شد ….و طبسان یکی طبس گیلکی است و دیگری طبس مسینان. ابن اثیر نیز طبسین را طبس گیلکی و طبس مسینان دانسته درکتاب اللباب فی تهذیب الانساب (ص ۸۱) می گوید : «.. طبس گیلکی و طبس مسینان یقال لهما الطبسین لانّهما فی مکانٍ واحدٍ» : طبس گیلکی و طبس مسینان را طبسین گویند زیرا در یک جا واقع شده اند . از آن پس نویسندگان اشتباه ابن اثیر را تکرار کرده و طبسین [طبس و کریت] را به غلط طبس گیلکی و طبس مسینان دانسته اند ( نک ، یاقوت ، ذیل طبسین ) .
علاوه بر آنچه گفته شد قراین دیگری نیز در دست است که صحت گفته ما را تایید می کند . اصطخری در کتاب المسالک و الممالک ( ص۲۲۵) در ذکر مسافات شهرهای قوهستان می گوید : « … از قاین تا طبس مسینان دو روز و از قاین تا خور یک روز و از قاین تا طبسین ۳مرحله » . از این گفته اصطخری چنین بر می آید که : اولاً طبس مسینان و طبسین دو جای جداگانه اند ثانیاً طبسین دو محل نزدیک به هم بوده که حکم یک شهر داشته اند. جیهانی (ص۱۷۰) جغرافی نگار ایرانی قرن چهارم نیز عین عبارت اصطخری را آورده با این تفاوت که به جای « طبسین»، « طبس و کریت » نهاده است .
با این حال به خوبی روشن است که طبس و کریت درگذشته به علت نزدیکی مسافت حکم یک شهر را داشته و در منابع کهن هر جا از طبسان یا طبسین به عنوان دروازه خراسان سخن به میان آمده مقصود طبس و کریت است و ارتباطی به طبس مسینان ندارد . دو روایت زیر نیز بیانگر آن است که میان دو طبس فاصله چندانی وجود نداشته و مقصود ازطبسین نمی تواند طبس گیلک و طبس مسینان باشد : « یزدگرد از کرمان گریخت و به طبسین آمد و از آنجا به قهستان رفت و با حدود ۴۰۰۰ مرد جنگی وارد مرو شد تا از میان خراسانیان سپاهی گرد آورد و بر عربها بتازد » ( طبری ، ۲/۱۳۲ ) . روایت دیگر: « در سال ۳۱ق عبدالله بن عامر از سیرجان عازم خراسان شد وی از راه کویر که ۸۰فرسنگ است گذشت و به طبسین رسید و از آنجا قصد ابرشهر ( = نیشابور ) کرد » ( طبری ، ) .
پاسخ دهید