تاریخ شفاهی و مکتوب نهرین طبس
نویسنده : حمیدرضا خزاعی
ناشر : ماه جان
تعداد صفحات : 264
نوع جلد : شومیز
قطع : وزیری
تیراژ : 1000 نسخه
نوبت چاپ : 1
تاریخ نشر : 94/07/14
مکان نشر :
زبان کتاب : فارسی
رده دیویی : 955.8286
شابک : 9789648307313 نام کتاب :
کتاب «تاریخ شفاهی و مکتوب نهرین طبس» در 264 صفحه و قطع وزیری چاپ شده و قیمت آن هشت هزار تومان تعیین گردیده است
حمید رضا خزاعی این کار تحقیقاتی را در یک دوره ی طولانی انجام داده است. این کتاب در قالب یک گزارش برای «مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی» ساماندهی گردیده و اینک در دسترس اهل کتاب قرار گرفته است
این کتاب در تمامیت خود به منابع شفاهی و کتبی موجود پرداخته است با افراد زیادی در سطح شهر طبس و پیرامون مصاحبه هایی انجام شده و در نهایت شمایلی تمام نما از این شاهرگ حیاتی طبس که شهر طبس زندگی خود را وامدار آن است شکل گرفته است. باید گفت: در صورت نبود نهرین، طبسی هم نبود.
در این صفحه برای معرفی کتاب، یکی از فصول کتاب انتخاب شده است تا چشم انداز یا دریچه ای باشد برای شناخت بیشتر کتاب
گردش آب یا تقویم آبیاری
هر مدار آبياري درنهرين طبس 30 شبانه روز است. يعني از اين نوبت آبياري تا نوبت بعدي سي شبانه روزفاصله است. ميگويند: سر جمع مالكيت افراد بر آب 26.5 شبانه روز بوده و 3.5 شبانه روز باقي مانده در سالهای بعد از زلزله فرخيز1 شده و پس از آن هرگز به حالت عاديبازنگشته است. (فرخیز به زمانی مشخص که بر زمان ثابت هر مدار افزوده و با فروش آنپول لازم برای بازسازی یا نوسازی و . . . فراهم می گردد گفته می شود. عمل فرخیز معمولاً برای یک یا چند سال زراعی انجام می گیرد . معمولاً این عمل در زمان و شرایطی انجام می شود که مالکان توانایی لازم برای پرداخت هزینه ها را ندارند . .)آب فرخیز شده در وضع موجود در دست مولف و شورای آب نهرین است و مخارج جاری نهرين ازطريق درآمد آن تامين میگردد.
در اصطلاح محلي اول سال زراعی را اول آب نويسی گويند. اول آب نويسي در واقع اول اسفند ماه است. در ابتدای سال زراعی بايدهر مالك مشخص كند كه می خواهد از كدام نهر آب ببرد و آن را مكتوب كرده و تحويل مولف دهد. اين درخواست تا پايان سال زراعی بر قرار و غير قابل برگشت است.
از 18 اسفند تا 18 ارديبهشت دو مدار آب زمستانی تحويل مالكين ميگردد. هر مدار زمستانی به دو گَرد ( بخش )تقسيم ميشود كه هر گَرد 15 روز است. در اين حال آب هر مالك به لحاظ زماني به دو قسمت مساوی يا دو گَرد تقسيم شده و در هر گَرد نيمی از آب، تحويل صاحب آب ميگردد.
از 18 ارديبهشت تا 18 مهر ماه پنج مدار آب تابستاني يا سبزبر وجود دارد. اين مدارها به پنج مدار روگي یا مدار تابستانه مشهورند. درتابستان به دليل گرما و نياز بيشتر گياه به آب، مدارهای روگی هر كدام دارای سه گَرد هستند. يعنی هر ده روز يك گَرد و در هر گرد، ثلث آب را تحويل مالك ميدهند.
از 18 مهر تا 18 اسفند پنجمدار زمستاني وجود دارد. دو مدار اول آن يعني از 18 مهر تا 18 آذر به دو مدار تخمكار ( زمانی که گندم و جو آبی کاشته میشود ) مشهور است. اين دو مدار گاه تا اولچلهي بزرگ تداوم مييابد. از اول چلهي بزرگ، مدارهاي زمستاني مشهور به مدار 8روزي يا آب سال كهنه واقع شدهاند. در اين 2 مدار آخر، حساب و كتاب دقيقي وجودندارد و چون همزمان با بارندگيهاي فصلي است. گاه نيازي به آبياري وجود ندارد و درپارهاي از زمانها آب به هرز ميرود.
قانون توزيع آب بر راست ميگردد.همانطور كه پيشتر از اين گفته شد: در گذشته روز 17 اسفند و در وضع موجود در 15اسفند، آب در سر بخشوي باغ گلشن بسته ميشود. آب بر طبق ليست سرتاق از بالا به پايينتوزيع ميگردد. اين توزيع همواره بر راست ميگردد. اگر دو مزرعه در برابر هم قرارداشته باشند، اول مزرعهي سمت راست و بعد مزرعهي سمت چپ آبياري ميشود. اگر صاحبمزرعهاي در زماني كه نوبت اوست در سر مزرعه حاضر نباشد و آب خود را تحويل نگيرد،ديگر حقي بر آن آب ندارد مگر آن كه صاحبان اراضي پايين دست را راضي كند.
در اصطلاح محلي به كس يازمين يا باغي اطلاق ميشود كه در انتهاي يكي از نهرهاي فرعي قرار گرفته و چونآخرين نفري است كه از نهر آب ميگيرد، بايد آب نهر را جمع كند. جمع كردن آب نهرنيز به اين ترتيب است كه زمان در راه بودن آب از ابتدا تا انتهاي نهر را به حسابوي ميگذارند. مثلا اگر بوني 6 فنجان يا پنگو آب داشته باشد و زماني كه آب ازابتدا تا انتهاي نهر را طي ميكند 4 فنجان باشد. پس از سپري شدن دو فنجان، آب رادر ابتداي نهر ميبندند و بوني به جاي 4 فنجان باقيمانده، باید آب مانده در نهر را جمع كند.
بَل
نهر بازك و نهر اَج داراي بَل يا بند شبانه هستند.كاركرد اين نوع از بندها بيشتر براي شبهاي زمستان است كه هوا سرد است. كشاورزانيكه صاحب آب هستند، در شبهاي سرد زمستان آب را در اين بندها ذخيره كرده و در روزكه هوا بهتر است، آب را به مزرعه برده و كار آبياري را انجام ميدهند. اين نوع ازبندها تقريباً در بيشتر روستاهاي منطقهي طبس وجود دارد. در كريت، فهالنج و . . .در نقاط فوق اين بندها علاوه بر ذخيره كردن آب در شبهاي زمستان، داراي كاركردديگري هم هستند و آن ذخيره كردن آب سيلاب است. در روستاهاي فوق معمولاً زمان آمدنسيلاب با زمان آبياري هركس همزمان باشد، آب سيلاب مال همان فرد است. اين بندها رابا نام بَل ( bal ) ميشناسند.
دو نما از بند خاکی یا بند شبانه نهر اَج اینبند از 15 آذر ماه تا 15 بهمن ماه آب نهر را در شبها ذخیره و در روزها مورد استفاده قرار می دهند. این بند به همان شکل سنتی حفظ شده و بخش بزرگی از آب شبانه در آن تلف می شود.
عکس سمت راست نمایی از بند بازگ که نوسازی شده است و تقریبا تلفات آب در آن به حداقل خود رسیده است.
عکس سمت چپ نمایی از محل خروج آب بند
واحد اندازه گیری زمان
آب در دو نهر جريان دارد و در هر نهر و درهر مدار 9646 پنگو يا فنجان شرب ميشود كه مجموع آنها 19292 پنگو است. حال اگرزمان 4 دقيقهاي براي هر پنگو منظور شود و آنرا به شبانه روز تبديل كنيم 26.8 شبانه روز به دست ميآيد. بنابراين 3.2 شبانه روز اضافه ميآيد كه آب فرخيز شده درسالهاي بعد از زلزله است. این آب اجاره داده شده و اجاره بهای آن براي مخارج جاري نهرين هزينه ميگردد.
تاس یا پنگو
در گذشته و از زماني كه مالكيت آب بهصورت خرده مالكي درآمد، براي تقسيم آب ناگزير بايد وسيلهاي وجود ميداشت تا بتوانند آب را ميان مالكان تقسيم كنند بيآنكه اختلافي پديد آيد. مشخص نيست ازچه زماني ساعت آبي پديد آمده است اما مشخص است كه بايد زمان درازي بر اختراع و رايج شدن آن گذشته باشد. ساعت آبی با نامهايي همچون پنگو، تاس، بول، پياله،خابيه، خاويه، خُمه و . . . شناخته ميشود. این ساعت ها زماني بين سه دقيقه تا يكساعت را محاسبه ميكردند. ساعتهای آبی به دو دسته قابل تقسيم هستند:
دستهی اول آنهايی هستند كه آب از سوراخ كف آن خارج شده و با تخليهي كامل آب، زمانی به دست مي آمد كه به آن يك خُمه ميگفتند. خُمه ساعت آبي منطقهي نهبندان است. خُمّه ظرفي خمرهاي شكل بود از جنس مس يا برنج يا سفال. ته اين ظرف مقعر بود و در تحتاني ترين قسمت آن سوراخي قرار داشت. اندازه ي اين سوراخ يا منفذ به گونه اي بود كه وقتي خُمّه را پر از آب مي كردند. زمان تخليه آب حدود 28 دقيقه طول می كشيد . ( در هر شبانه روز نيز حدود 40 دقيقه زمان مرده وجود داشته كه در واقع زماني براي پر كردن خمه ها محسوب می شده است. )
ديواره ی درون خُمّه دارا ي هفت خط يا هفت گل ميخ بود كه زمان تخليه شدن هر خُمّه را به هشت قسمت مساوي تقسيم مي كرد. هر قسمت را يك تش مي ناميدند. زماني برابر با 3.5 دقيقه. هر شبانه روز به دو تاقه و هر تاقه به 25 خُمّه تقسيم ميشد. روستاهاي نهبندان، خوشاره و خونيك پايين از اين قاعده تبعيت ميكردند. دستهاي ديگر از روستاهاي منطقهي نهبندان شبانه روز را به 48 خُمه تقسيم ميكردند كه زمان هر خُمه چيزي در حدود 30 دقيقه بود.
دستهي دوم، ساعتهاي آبي هستند كه متشكل از يك جام و يك پياله هستند. فنجان در واقع كاسه اي مسين يا برنجي است كه در كف آن سوراخ ريزي وجود دارد. وقتي اين كاسه يا فنجان را بر روي سطح آب تاس بزرگتر قرار مي دهند. آب از سوراخ ته فنجان به درون آن نفوذ كرده و با پر شدن پياله و سقوط آن به درون جام زماني به دست ميآمد كه به آن يك پنگو يا يك فنجان گفته ميشد.
مثل فنجان كاخك كه زماني برابر با 6 دقيقه دارد. در درون اين فنجان، پنج خط وجود دارد كه فنجان را به شش قسمت مساوي تقسيم مي كند. هر قسمت در اصطلاح محلي يك دونگ ناميده مي شود، بنابراين هر دونگ برابر يك دقيقه است.
بهنظرميرسد كه خُمه يا خابيه مقدم بر پنگو باشد زيرا ساختي ساده و بدويتر دارد و پنگو يا فنجان كه ساختي پيچيدهتر دارد باید پس از خابيه ساخته شده و عمري كوتاهترداشته باشد.
خُمّه يا خابيه يا ساعت آبی كاريزهای نهبندان
تاس و فنجان يا ساعت آبی كاخك. پيالههای سبز نيز هركدام نشان دهندهی يك نهر جاری هستند، تعداد نهرها برحسب سالهای ترسالی و خشكسالی از 2 نهر تا 22 نهر متغير است.زمان پر شدن فنجان 6 دقيقه است.
ساعت آبی نهرين طبس
تاس قانون، از جنس هفت جوش است و به قول آقاي اخوان صفار، سفيدگر نهرين هيچ ابزاري نميتواند روي فنجان قانون كار كند. كار ساخت و اصلاح پنگو برعهده پدر و پدر بزرگ آقاي اخوان صفار بوده و در وضع موجود پنگوي قانون در اختيار آقاي اخوان صفار است.
هر سال، چند روز مانده به اول حساب ( اول حساب در گذشته 17 اسفند و امروزه 15 اسفند است ) تاسها را ميآوردندو آنها را با تاس قانون روي آب ميگذاشتند. هركدام از تاسها كه زودتر يا ديرتراز تاس قانون غرق می شد. آن تاس داراي مشكل بوده و سفيدگر موظف بود كه آن را اصلاح و براي اول حساب آماده كند. اگر تاس داراي مشگل اساسي بود، بايد تاس نو تهيه می كرد.البته ذكر اين نكته ضروريست بر پايهي گفتههاي آقاي اخوان صفار: تاس قانون بايد اندكي ديرتر از تاسهاي ديگر غرق شود. به اندازهي زماني كه پنگو غرق ميشود، پنگوكش آن را از زير آب بالا آورده و به صورت وارونه تا پشت گوش بالا برده و سپس برسطح آب ميگذارد. یعنی زمان مرده ی فوق را حساب کرده و از زمان پنگو کم می کنند تااختلاف حسابی در هر شبانه روز و هر مدار پدید نیاید.
تاس یاپنگوی قانون که از فلز هفت جوش بوده و در اختیار آقای صفار، سفیدگر نهرین است
پنگو یا ساعت آبی ماه رمضان
در شهرطبس پنگو يا فنجان يا ساعت آبي وجود داشته، كه مورد استفادهاي در امر آبياري و تقسيم آب نداشته است. از اين ساعت آبی براي نگاه داشتن زمان در شبهای ماه مبارك رمضان استفاده می شده است.
اين ساعت آبی همراه با 5 طبل كه وسايل نقارهزني بود از وقفيات مرحوم محمد باقرخان عمادالملك بوده كه در سال 1300 هجري قمري وقف بر طبل زني در شبهاي ماه مبارك رمضان شده است. از اين مجموعه براي بيدار كردن مومنين به وقت سحر و دانستن اين امركه چقدر به اذان صبح باقيمانده استفاده مي شده است. همان طور كه گفته شد: اجزاء اين وقف عبارت بودند از يك ساعت آبي، پنج طبل و يك توپ . به نظر ميرسد كه طبل زني در ماه مبارك رمضان در شهر طبس بايد از قدمت دیرینه ای برخوردار باشد و احتمالا مرحوم محمد باقرخان عمادالملك به آن نظم داده و موقوفاتي نيز براي اين امر خير برقراركرده است.
طبل های پنج گانه
بزرگترين طبل، نقاره ( نَقَره naqara ) نام دارد كه از بقيهي طبلها بزرگتر و سبكتر است. جنس اين طبل مسيست. ميگويند: در گذشته جنس نقاره نيز هفت جوش بوده ( آلياژي از مس و نقرهو . . . ) اما از حدود 25 سال قبل به دلیل فرسودگی، جاي خود را به نقاره جديد داده كه از جنس مس است.
دوطبل ديگر كه اندكي كوچكتر بوده و از جنس هفت جوش هستند به نام « بَردست » و «سرنواز» خوانده مي شوند و هركدام صداي بخصوصي دارند. صداي سرنواز خيلي گيرا و بلند است ودر همهجا پخش ميشود. عوض كردن رِنگها يا نواها با سر نواز انجام مي شود.
دوطبل ديگر كه از بقيه ي طبلها كوچكتر و هركدام به اندازهي يك كاسه هستند با نام چاشني يا ( تِتِلِكّو tetelekku ) شناخته ميشوند. دوچاشني توسط يك نفر نواخته شده و نوايش در واقع جوابي براي طبلهاي ديگر است.
هرسال در ابتداي ماه رمضان، پوست نو بر طبلهاكشيده ميشود. پوستي كه براي طبلها انتخاب ميشود بايد پوست گاو باشد كه مقاومت و استحكام بيشتري دارند. چوبي كه براي زدن بر طبلها انتخاب ميشود چوب انار است.
ساعت آبي نيز عبارت از دو جام مسي است. جام بزرگتر جامي كندهكاري شده است كه در زمان اجراي مراسم آن را پر از آب ميكردند. جام كوچكتر يا پنگو. پنگو در واقع همان ساعت آبيست كه زمان را با كمك او مشخص ميكردهاند.پنگو مثل همهي ساعتهاي آبي، داراي روزنهاي در كف است . وقتي پنگو را بر سطح آب جام قرار ميدادند، آب به تدريج از سوراخ كف آن به داخل نفوذ كرده و با پر شدن پنگو و سقوط آن به كف جام به لحاظ زماني يك ساعت سپري شده بود. اين ساعت هم اكنون درموزهي ادارهي اوقاف خراسان رضويست.
كاركردتوپ نيز اين بوده است كه در هر شب، دو نوبت آن را شليك ميكردهاند. توپ اول در افطار و به وقت اذان، تا مردم بدانند كه افطار شده و روزهيشان را باز كنند. توپ دوم به وقت اذان صبح و وقتي آخرين پنگو در جام سقوط ميكرد، توپ زده ميشد تا مردم بدانند اذان صبح است.
توپ را با لته latta ( پارچه کهنه ) و باروت پر ميكردهاند. اين توپ تا اول انقلاب مورد استفاده قرار ميگرفت، اما در اول انقلاب، كميته انقلاب اسلامي آن را ضبط كرد. ميگويند: توپ پاره شده و ديگر مورد استفادهاي نداشته است.
طبل زني يا نقارهزني مراسمي بود كه در شبهاي ماه مبارك رمضان و در سه نوبت انجام ميشد.اين مراسم هنوز هم به قوت خود باقيست.
نوبت يا طبل زني اول در سه ساعت مانده به اذان صبح نواخته ميشود. زمان اجراي آن حدود پانزده دقيقه است. در پايان نوبت اول، براي مشخص شدن اين كه طبل اول است و سه ساعت مانده به اذان يك چوب بر طبل سر نواز نواخته ميشود. همانطور كه گفته شد صداي سرنواز گيرا و بلند است و در همه جا پخش ميشود. مردم با شنيدن صدا يا تك ضربهي آخر در مييابند كه سه ساعت مانده به اذان صبح.
طبل دوم، دو ساعت مانده به اذان صبح نواخته ميشود و در پايان دو ضربه با چوب به سرنواز نواخته ميشود. زمان طبل دوم نيز پانزده دقيقه است.
طبل سوم در يك ساعت مانده به اذان صبح نواخته ميشود و در پايان سه ضربه به سرنواز نواخته ميشود و مردم متوجه میشوند که یک ساعت به اذان است و با پايان يافتن طبل سوم، كار طبل زني در آن شب به پايان ميرسد. طبل زنها براي صرف سحري به خانههاي خود ميروند تا شب بعد و طبل زني ديگري را آغاز كنند. در قديم كه ساعت وجود نداشت،براي مشخص كردن زمان اجراي طبلهاي سهگانه از ساعت آبي يا پنگو كمك گرفته ميشد و يك نفر مسئول كشيدن پنگو بود. پنگو كش از سر شب يعني اذان مغرب پنگو را بار ميكرد.عمل پنگو كشي از چند شب مانده به ماه مبارك رمضان آغاز ميشد تا معيار به دستشانبيايد كه از اذان مغرب تا اذان سحر بايد چند پنگو بار شود ( یعنی چند فنجان بر سطحآب گذاشته شود . ) . براساس تعداد اين پنگوها مشخص ميشد كه در پنگوي چندم بايدطبل اول نواخته شود و پس از آن به ازاء هر پنگو كه در جام سقوط ميكرد و دوباره آنرا بر سطح آب جام ميگذاشتند، طبل بعدي نواخته ميشد. تا به طبل سوم يا طبل آخر برسند.
باآمدن ساعت، كارها راحتتر شد. ميگويند: در ابتدا دو نفر در سطح شهر طبس ساعت داشتند.آقاي شجاع لشكر و آقاي ميروزاده. بعد از آمدن ساعت اگر احتمالاً پنگوكش در وسط كار پنگوكشي خوابش ميبرد و پنگو در جام سقوط ميكرد و نميفهميد، آن وقت عملاً زمان گم ميشد. در اين گونه مواقع يك نفر با عجله خودش را به در خانهي يكي از ساعتدارها ميرساند و با پرسيدن ساعت، وضع زماني را مرتب ميكردند كه زمان زدن طبلها برهم نخورد .
جام و پنگوي شبهاي ماه رمضان، زمان پر شدن اين پنگو حدود يك ساعت است و كاركرد آن مشخص كردن زمان باقی مانده تا سحر بوده است.
در پايان ماه رمضان، زماني كه ماه نو رويت ميشد وخبر توسط يكي از مراجع تاييد ميگرديد، بلافاصله بر بام كاروانسراي ميدان طبل شاديانه نواخته ميشد. با شنيدن صداي طبل شاديانه مردم از اطراف ميآمدند و جمع كثيري از اهالي، در اطراف كاروانسراي ميدان گرد ميآمدند. طبل شاديانه به مدت نيم ساعت نواخته ميشد. نوا در اين حالت شادتر بوده است.
مكان نواختن طبلها تا قبل از زلزله سال 1357 برروي بام كاروانسراي ميدان امام و در سالهاي پس از زلزله و ويران شدن كاروانسرا بر روي بام حسينيه واقف نواخته ميشود. طبلزنها چهار نفر هستند كه سه نفر آنهااز خانواده عاشوري هستند. آقاي حاج حسن عاشوري كه سرپرستي طبلزنها را برعهده دارد ميگويد: طبل زني در خانوادهي ما موروثيست و هفت پشت از اعضاي خانوادهي مابه اين كار مشغول بودهاند. وي چهار پشت از اعضاي خانواده را نام ميبرد كه به اين كار اشتغال داشتهاند:
محمد رضا قپونچي: جد خانواده
كربلايي غلام رضا عاشوري: پدر بزرگ
محمد حسين عاشوري: پدر
حاج حسن عاشوري: فرزند
حاج حسن عاشوري مسئول زدن چاشنيست و پدرش آقاي محمد حسين عاشوري سال گذشته فوت كرده و بعد مرگ پدر، مسئوليت گروه به او واگذار شده است. وي ميگويد كار طبل زني را با نقاره آغاز كردم كه طبل سبكتريست.
نفر چهارم عضو خانوادهي آقاي عاشوري نيست. آقاي عزيز الله طلوعي نفر چهارم است كه سرنواز ميزند، آقاي طلوعي در گذشته مسئول كشيدن پنگو بوده و با خارج شدن پنگو از دور، براي اينكه از مجموعه خارج نشود، مسئوليت نواختن يكي از طبلها را برعهده گرفته است.
.
فهرست مطالب کتاب
فصل اول
کاریزها ………………………………………………………………………………………11
کاریز فهالنج …………………………………………………………………………. 15
مسیر کاریز ………………………………………………………………………. 15
گردش آب یا تقویم آبیاری ………………………………………………………. 18
واحد اندازه گیری زمان …………………………………………………………. 18
نظام حاکم برتوزیع آب …………………………………………………………… 18
تاقدار ………………………………………………………………………………. 19
جویبان …………………………………………………………………………….. 19
بند آبی ……………………………………………………………………………. 20
کاریزتشکانان ……………………………………………………………………….. 20
نهرین طبس …………………………………………………………………………. 23
كاريزچشمه قنبر ……………………………………………………………………….23
كاريزچشمه طاهر …………………………………………………………………….25
كاريزجعفری …………………………………………………………………………….25
فصل دوم
چشمه ها ……………………………………………………………………………………27
چشمه كويجي …………………………………………………………………………28
چشمه آب گرم مرتضی علی (ع)……………………………………………………. 29
چشمه تنگل نياز ……………………………………………………………………….30
چشمه گنداب ………………………………………………………………………… 30
فصل سوم
بندها …………………………………………………………………………………………..31
بند دره نياز يا تاق ازگ يا تاق شاه عباسی………………………………………… 33
سردر ……………………………………………………………………………………36
بند سارها ………………………………………………………………………………39
فصل چهارم
آب دالان ………………………………………………………………………………………41
چاه پاس ……………………………………………………………………………….43
فصل پنجم
نهر ……………………………………………………………………………………………47
فصل ششم
روش های سنتی انتقال آب ……………………………………………………………….51
غلبه بربستري كه نفوذ پذيري آن زياد است ………………………………………52
دوركردن آب از بستر شنی ………………………………………………….52
رنگ كردن آب ………………………………………………………………….57
جوی نای ………………………………………………………………………59
غلبه بردره و مسيل ………………………………………………………………..59
راه حل اول …………………………………………………………………..60
راه حل دوم (شتر گلو) ……………………………………………………..60
راه حل سوم ( ترناوه یا تاق ) ………………………………………………63
ترناوه يا تاق كم نگار ………………………………………………….63
تاق متولی ……………………………………………………………..65
فصل هفتم
سازه های آبی مرتبط با نهرین طبس ………………………………………………… 69
آبشخور دام ها ……………………………………………………………………..70
آسیاهای آبی ……………………………………………………………………….70
دست آس ………………………………………………………………………… 71
خراس …………………………………………………………………………….. 71
آسیا ……………………………………………………………………………… 73
چرخ آب افقی……………………………………………………………………….74
چرخ آب عمودی……………………………………………………………………..74
آسياي تنورهای……………………………………………………………………..75
آسياي ناوی…………………………………………………………………………75
آسيايچرخي…………………………………………………………………………76
آس باد ……………………………………………………………………………. 81
ساختار معماری آس باد ……………………………………………………….. 82
بخش آب ……………………………………………………………………………85
یخدان یا یخچال …………………………………………………………………….90
برف خوردن در سيزده نوروز ………………………………………………..95
ذخیره کردن آب شرب ………………………………………………………………… 95
آب انبار ……………………………………………………………………………..95
چاه سرد ……………………………………………………………………………98
آب انبار و نحوهی تامين آب آن………………………………………………….. 100
آب انبارهايي كه آب آنها از طريق بارش باران تامين ميشود ………. 100
آب انبارهايي كه آب آنها از طريق كاريز تامين ميگردد ……………… 100
آب انبارها و كاركرد آنها………………………………………………………… 100
آب انبارهاي خانگي……………………………………………………….. 101
آب انبارهاي عمومي………………………………………………………. 102
آب انبارهاي عمومي، خصوصي………………………………………….. 102
آب انبارهاي مزارع …………………………………………………………102
آب انبارهاي كنارهي راهها……………………………………………….. 102
آب انبارها به لحاظ نماي خارجي و دسترسي به آب ………………………. 102
آب انبارهاو شكل مخزن…………………………………………………………. 103
آب انبارهايي كه مخزن آنها به شكل مكعب يامكعب . . . است …… 104
آب انبارهايي كه داراي دو يا سه چشمه هستند ……………………… 104
آب انبار مسجد جامع كريت………………………………………………………. 105
آب انبارهاي شهر طبس………………………………………………………….. 106
آب انبارهاي نهر بازك ………………………………………………………..107
آب انبارهاي نهر ازگ……………………………………………………….. 108
حوضهاي داخل حصار……………………………………………………… 113
آب انبارهايي كه سرپا هستند عبارتند از …………………………………113
حوضهاي داخل حصار كه ويران شدهاند عبارتند از …………………….. 113
حوضهاو آب انبارهاي خارج حصار ………………………………………..114
حوضهاي صحرايي…………………………………………………………. 115
ابزاربرداشت آب……………………………………………………………………..117
كِلاك ( kelâk) ………………………………………………………………… 117
اِشكِلًك ( eškelak) …………………………………………………………… 118
اوگاه ( owgâh) ………………………………………………………………. 119
روشنايي آب انبارها ………………………………………………………………120
وقفها……………………………………………………………………………..120
لايروبي آب انبارها……………………………………………………………….122
آب اندازي آب انبارها………………………………………………………………123
مصالح بهكار گرفته شده در ساخت مخزن……………………………………. 123
مشاغل وابسته به آب انبارها………………………………………………….. 124
فصل هشتم
گردش آب یا تقویم آبیاری ………………………………………………………………125
آبِبوني ……………………………………………………………………………127
بَل bal…………………………………………………………………………….127
واحد اندازه گيري زمان ………………………………………………………….130
تاس یا پنگو…………………………………………………………………130
تاس يا پنگوي قانون ……………………………………………………….133
پنگو ياساعت آبي ماه رمضان…………………………………………… 134
طبل های پنجگانه …………………………………………………134
طبل زني در شب عيد فطر و يا صبح روز عيد فطر……………… 137
فصل نهم
نظام حاکم بر توزیع آب …………………………………………………………………139
شوراي آب ……………………………………………………………………….140
مولف………………………………………………………………………………140
تاقدار………………………………………………………………………………143
پنگوكش ( Pengukas) يا كيال …………………………………………………144
برو پای پنگو بپرس………………………………………………………………..145
ميراب………………………………………………………………………………146
جويبان……………………………………………………………………………..147
سفيدگر……………………………………………………………………………147
مسیرهای نهر اج و بازگ …………………………………………………….. 149
نهر اج …………………………………………………………………………… 149
نهربازگ ………………………………………………………………………… 151
فصل دهم
خواجه خضر ……………………………………………………………………………..155
فصل یازدهم
مالکیت بر آب ……………………………………………………………………………159
الف :آب ملکی…………………………………………………………………….160
ب : آب وقفی………………………………………………………………………160
ج : آب استیجاری…………………………………………………………………161
فصل دوازدهم
اسناد مالکیت نهرین یا اسناد صادر شده توسط اداره ی ثبت و اسناد شهرستان طبس . 171
فصل سیزدهم
دفتر آب نامه …………………………………………………………………………….177
حساب سياق…………………………………………………………………….178
فصل چهاردهم
وقف نامه ………………………………………………………………………………..187
منابع شفاهي گزارش………………………………………………………………….251
كتاب نامه………………………………………………………………………………..253
Tabasnahrein ……………………………………………………………………. 255
پاسخ دهید