باغ نو ( باغ خان )
باغ نو
باغ نو ( باغ خان ) مجموعه ی بناها وخانه ها وباغهایی است که برای حاکم طبس وخانواده ویا خویشان او ساخته شده است. امروز قسمتهای مهمی ازاین مجموعه خراب شده که آن طور که می گویند قسمتهایی را عمدا تخریب نمود ه اند .
این مجموعه سطح قابل توجهی را به خود اختصاص می داده است که دروقفنامه ی عماد الملکی که درسال 1300 ه ق تنظیم گردیده حدود آن مشخص شده است.
با توجه به این که وقفنامه محتوی نکاتی است ونام ونشانی هایی ازاین مجموعه را متذکر می شود. دراین جا عینا نقل می گردد:
همگی وتمامی یک قطعه حدیقه انقه سرکاری مع کل عمارت وحجرات عالیات از آینه کاری وغیرآینه کاری ازاندرونی وبیرونی وتحتانی وفوقانی خصوصا عمارت معروف به حسینیه وغیرها ازصندوق خانه وقهوه خانه وطباخ خانه وحوضخانه و حمامات واصطبلات وتمام اشجار ونخیلات وفسیلات مشتمله برچندین دریاچه وکاله و مدان خیابان وبوستان وگلستان که ماشاالله المتعال همه اش درکمال جلال ومنتهای صفا وفزایی که گویا به استادی وطراحی استاد ازل به این مرغوبی وخوش اسلوبی بنا فرموده اند که درروح وباد وهوا دم ازگلستان ازم می زند به انضمام جمیع ملحقات و منضمات شرعیه وعرفیه وعادیه من المشارب والمداخل ذکرام لم یذکروسمعی ام لم یسم ازمتصرفات ملکی سرکاری کائنا ماکانت بحیث لایخرج شیئی منها جنوبا متصل به خیابان گلشتن وکیلی وراه جنب مسجد خیابان وغیرها وشرقا به باغ وسرای ملا محمد غیرها شمالا متصل به شاره راه محله باسک وغیرها وشرقا به باغ وسرای ملامحمد مهدی وعلیرضا اصلا وقدیما مشهورومعروف با باغ نویک قطعه تقریبا وتخمینا چهل جریب تماما ….
درهفتم جمادی الاول 1301 یک قطعه باغ به مساحت 16 قفیز درشمال باغ به موقوفه بالا ا ضافه شده است. اینک می پردازیم به توصیف قسمتهایی که ازاین مجموعه باقی مانه ونیزمدارکی که ازآنها دردست است.
کوچه باریکی به برشمالی خیابان گلشن بازمی شود. درطرف چپ این کوچه ودربرخیابان گلشن کتابخانه ی فرهنگ وهنر قراردارد. دیوارهای این کتابخانه به تازگی برای هماهنگ کردن نماهای بی رویه جدید با معماری شهر به جای نرده های آهنی نازیبایی آن با طرح مشبک آجری ساخته شده است. وقتی داخل کوچه می شویم ازکنار این دیوارمشبک می گذریم فضای کوچه وحیاط کتابخانه ضمن جدایی با هم ارتباط فضایی پیدا کرده اند. ازداخل حیاط کتابخانه نیز کوچه محسوس است
درانتهای امتداد رو به شمال این کوچه که کوچه سفید نامیده می شود درکوچکی دیده می شود ودربالای آن بادگیری عریض وبلند به ما پشت کرده است. این بادگیرهوای خنک را به داخل خوضخانه ی زیبایی می فرستد. این حوضخانه وبناهای مربوط به آن یکی ازبناهای زیبایی شهر است. قدری که جلوتر می رویم به در ورودی آبی رنگی می رسیم که دریک کوچه سرپوشیده قراردارد. این کوچه با دیوارهای سفید که دارای طاقنماهایی است ازطرف راست ادامه می یابد.
ازدرورودی ابتدا به یک سرسرای کوچک وسپس به یک راهرو باریکی می رسیم. این راهرو به دوجهت می رود ازطرف راست به حیاط وازطرف چپ به محوطه ی زیرگنبد یعنی حوضخانه . حوضخانه فضای اصلی وتشریفاتی این بناست بلندای آن ازکف حوضخانه 5/12 متراست. محوطه ی زیرگنبد مربعی است با اندازه 7×7 مترویک حوض که با سنگ مرمر ساخته شده است دروسط آن قرار دارد وفواره ای نیزدرمیان آن است. بدنه ها وفضای زیرگنبد نقاشی شده ودرقسمتهای اینه کاری شده است.
نقاشی ها وآینه کاری ها یک نوع هماهنگی رنگی به وجود آورده اند که درمجموع دیوارهای آبی آسمانی به نظر می رسند ولی ارزش هنری چندانی ندارند. آن قسمت ازروشنایی این فضا که ازشبکه های گنبد می رسد متناسب بوده ودرآنجا چشم انسان راحت است.
نوری که ازپنجره های رو به باغ وارد حوضخانه می شود درحوالی ظهر ملایمت همیشگی را ندار. دربالای شاه نشین جنوبی بادگیر بزرگی قراردارد که علاوه برخنک نمودن فضای زیربادگیر وحوضخانه روشنایی مناسبی نیزایجاد می کند . سقف این قسمت به صورت یک شبکه شطرنجی تقسیم شده وهریک ازمربعها نیز با شبکه های ریز وتزیینی گچی محدود وتزیین شده است هنگامی که من ازاین بنا بازدید کردم شبکه های ریزگچی ریخته بود واثرآنها در کناره ها وگوشه های شبکه اصلی شطرنجی به چشم می خورد . که نتیجه آنها زیبایی فوق ا لعاده ، نورمتناسب وجریان هوای خنک با حرکت ملایم است.
ازاره های این قسمت وبقیه محوطه هایی که به فضای زیرگنبد ارتباط مستقیم دارند با کاشی های هفت رنگ وبا طرح گل وگیاه وپرندگان پوشیده شده است. کف این قسمت نیز با کاشی هفت رنگ فرش شده است به این مناسبت گاه به این حوضخانه ، حوضخانه ی کاشی نیزگفته شده است.
درمجاورت این شاه نشین ودرگوشه ی جنوب غربی حوضخانه فضای دیگری وجود دارد. این فضا اتاق مستطیل باریکی است به اندازه 5× 90/1 مترکه تمامی سطح آن درزیریک بادگیرقرارگرفته وپوشش آن ازتقاطع قوسهایی که به صورت مورب یکدیگر را قطع می کنند تشکیل شده است. این اتاق نوروفضا وخنکی مطبوعی دارد. فاقد پنجره است وبه نظرمی رسد برای استراحت وخواب درفصل تابستان وبرای یک زوج ویا احیانا اعضا یک خانواده درنظرگرفته شده است.
درطرف غرب حوضخانه فرورفتگی دیگری وجود دارد. شبیه شاه نشین که دراتاق زیر بادگیر ازضلع جنوبی آن بازمی شود. ازاین فضا دری به طرف غرب بازمی شود که ایوان کوچکی جلو آن است وزیرپوشش آن را مقرنسهایی گچی ساخته اند. درحال حاضراین ورودی را مسدود نموده اند. این ورودی به باغی بازمی شود که حالا خراب شده ودرگذشته قسمتی از باغها یک پارچه این مجموعه بوده است آن چه امروز باقی مانده است تعدادی درخت خرما ویا استخر خالی وخراب است
اضلاع دیگر فضای زیرگنبد را اتاقها وراهروهایی که به ایوان بازمی شوند احاطه کرده است. ضلع شمالی حوضخانه دو طبقه است وبه طرف حوضخانه وفضای سرپوشیده ایوان که ازسه طرف به جزشمال محصور ودارای طاقی بزرگ وبا خیزنسبتا کم است بازمی شود اززیر به صورت سقف کاذب پس ازایجاد گلویی وقطاربندی که دهانه را جمع تر نموده است به صورت مسطح پوشانده اند وسپس زیرآن رانقاشی آینه کاری ومقرنس سازی نموده اند
دوستون درضلع بازآن قرارگرفته استدرطرف راست ایوان یک عنصر ساختمانی که حالت ورودی دارد وبا انجام گچ بری وبه کارگرفتن عناصرتزئینی آن را تزیین نموده اند دیده می شود. این عنصر ساختمانی درطرف چپ ایوان و درانتهای راهروی طرف چپ نیزوجود داشته ولی ازبین رفته است .
درعکسی که سون هدین جهانگرد سوئدی درسال 1906 میلادی ازاین بناگرفته هردو ورودی وجود دارد. این عنصر ساختمانی درحقیقت فضای کوچک سرپوشیده ای است که اختلاف سطح حیاط وکف حوضخانه به وسیله ی پله های دورآنها طی می شود این عکس قدیمی درضمن عمادالملک خان طبس ونزدیکان او را نشان می دهد که برای گرفتن عکس درپیش فرش ایوان ومقابل حوض نشسته اند . پرده ای نیزجلو ایوان را پوشانیده است.
این درورودی وهم چنین نمای ایوان ازطرف باغ روحیه ی معماری خاصی دارد که متفاوت از سایربناهای موجود درطبس است. ایوان به طرف باغی بازمی شود که درابتدای آن حوض زیبایی است که چهار باغچه ی هشت ضلعی باآن ترکیب شده ومجموعه ی جالبی را به وجود آورده اند. آن طور که درعکس ذیل دیده می شود. حوض دارای پنج فواره است که یکی دروسط وچهارفواره ی دیگر در وسط چهارونیم هشت اطراف آن قرار دارد.
ازظرافت فواره ها پیداست که ازفلز ساخته شده است فواره ی وسط ازورودی سطحی مشابه طرح حوض بیرون آمده است اکنون فواره ها وجود ندارند وطرح آنها را درروی نقشه ازروی عکس قدیمی برداشت نمودم.
دروسط هریک از باغچه ها درختی که حالت یاس ویا انار را دارد دیده می شود. بقیه باغ پر از درختان نارنج وخرما وانار وسایردرختان میوه مثل گوچه وزرد آلوست وهم چنین برخی از گلهایی که درطبس وجود دارد. دربقیه ی قسمتهای باغ نظم خاصی مشاهده نمی شود.آنچه درمقابل ایوان بوده به جزهمان حوض وچهار باغچه ازبین رفته است. گفته می شود پس از حوض وباغچه سکوی گرد وجود داشته است وشبها ازان برای نشستن استفاده می نموده اند. دیوارهایی که امروز باغ محدودی برای این بنا ایجاد نموده است درگذشته وجودنداشته است واین موضوع را می توان باتوجه به عکس هوایی این مجموعه دریافت . درمقابل ایوان ودرانتهای باغ ایوان کوچکتری ساخته شده است که روبه جنوب است و احتمال دارد برای استفاده درزمستان ویا آفتابگیری ازآن استفاده می شده است.
ازراهرو ورودی وقتی به طرف حیاط نگاه می کنیم منظره بسیارجالبی که حاصل ترکیب درختان نارنج ، نمای شرقی حیاط وعناصری مانند بادگیر ودودکش وحجمهای دیگرروی بام مقابل است به چشم می آید
وقتی راهرو را طی کنیم به حیاط کوچکی می رسیم با اندازه 15× 12متر که حوضی مستطیل دروسط آن است وبا پنج باغچه ی مستطیل سه طرف آن را احاطه کرده است . این باغچه ها پرازدرختان نارنج است. درداخل حیاط وقتی به طرف غرب نگاه می کنیم گنبد وبادگیر حوضخانه با شکوه زیادی دیده می شوند. درطرف شرق نیزبادگیر سفره خانه وگنبد ودودکش آشپزخانه جلوه می کنند. عکسهای 106 و 107 و 108 که ازروی بامها گرفته شده اند تا حدودی این دو دید را مجسم می سازند.
این حیاط واتاقهای دورآن جنبه ی اندرونی دارد. درضلع شرقی یک اتاق سه دری وجود دارد که بادگیری آن را خنک زیرآن نیز زمین بزرگ دارد. به گمان من این اتاق بیشتر جنبه ی سفره خانه (ناهارخوری ) را داشته است . زیرا آشپزخانه درپشت این اتاق قرارداردوبه وسیله ی یک راهرو وبه این اتاق وسه اتاق دیگر وصل می شود. آشپزخانه یک قسمت مشخص این بناست. با این که پوشش داخلی آن کاهگل است ولی رسمی سازی های زیبا دارد وازلحاظ معماری جالب توجه است وگنبد آن علاوه برزیبایی داخلی ا زپشت بام نیز حجم قابل توجهی داشته وتظاهر خارجی دارد.
آشپزخانه ازیک راهرو وبه اتاق ها وحیاط وازراهرو دیگر به یک هشتی وصل می شود. این هشتی به ورودی دیگر خانه که ورودی قسمت اندورنی است وبه حیاط زیرزیرزمین وپشت بام راه می یابد. هم چنین راهرو سومی آشپزخانه را به باغ ویک ا تاق کوچک متصل می کند.
اتاق های سمت شمال حیاط اندرونی بزرگ اند وبه حیاط اندرونی وباغ پنجره دارند. و هوای باغ می تواند به خوبی درآنها جریان پیدا کند وبه خنک کردن آنها کمک نماید. اتاقهای طرف جنوب کوچک اندوتنها به حیاط پنجره دارند وبه احتمال زیاد برای خدمه ساخته شده اند.
درکناردرورودی اول که به طرف حوضخانه بازمی شود اصطبل برای نگهداری اسبها وجود داشته است. این اصطبل ازبین رفته وبه جایش بناهای جدید ساخته اند که قسمتی از آن امروز کتابخانه ی فرهنگ وهنر است.
ازراهرو و ورودی حوضخانه پله ای به طرف بالا می رود واتاق های کوچکی دربالای راهرو وجود دارد که می گویند درگذشته حمام بوده است . خانلر خان اعتصام الملک نیزدرسفرنامه اش اشاره به حمامی می کند که عماد الملک به او نشان داده امکان که حمام مذکور همین حمام باشد :
“وقت عصر به طویله رفتم به عماد الملک برخوردم که درب خانه اش ایستاده بود تعارف واحوالپرسی کردیم. گفت حمام مرا دیده اید؟گفتم خیر. گفت چراغ روشن کنند . ما را به تماشای حمامش که درمرتبه سیم عمارت سردرخانه اش ساخته است فرستاد. ازآن جا که بیرون آمدیم برد به اندرون یک یک اتاق ها را گفت بازکردند ما را تماشا داد. دریک تالار بزرگی تصویرها کشیده بودند. روی هرجرزی مجلسی مشتمل بر چند زن برهنه مکشوف العوره که مخصوصا فروج آنها را خیلی نمودار وبا قبح جهل آشکارکرده بودند”.
آنچه مسلم است این است که این بنا یکی ازبناهای مجموعه ی بزرگی ازساختمان هاست که به تدریج برای خان وخانواده ی او تا نیمه ی اول قرن سیزدهم ساخته شده بود که اغلب آنها ازبین رفته اند وارتباطهای کلی آنها معلوم نیست. همان طور که گفته شد حوضخانه ازطرف غرب هم یک ورودی داشته که ایوان کوچکی دارد وزیرطاق آن مقرنس کاری شده است.
ازدیدگاه معماری بنای دیوانخانه یکی اززیبا ترین ساختمان های طبس است ودارای تناسبها وارتباطهای حجمی بسیارزیبایی است. حوضخانه ازداخل وخارج زیباست وحجم آن با نورگیر سه طبقه اش وبادگیرهایش دررابطه با حجم بقیه ی قسمتها مثل آشپزخانه واتاق های اندرونی بسیارموزون ودل انگیز است وبا معماری بافت ا طرافش درشهر هماهنگی کامل دارد.
درعین حال این بنا دارای ویژگی هایی است که مخصوص خودش می باشد ازاین قرار :
به کارگرفتن کاشی هفت رنگ درازاره های داخلی حوضخانه وکاشی معقلی درازاره ی بنا در ناحیه ی زیرایوان نمای شمالی
درسایربناهای طبس ازاره های داخلی ساده هستند وبا گچ اندود شده اند ویا این که ازاره ها را با رنگ روغن نقاشی نموده اند.
مهمترازهمه طرح ایوان است که دربناهای دیگر طبس پوشش طاقی دارد درحالی که در این بنا ایوان رابا طاقی کم خیزپوشانده اند وزیرآن را با استفاده ازسقف کاذب مسطح نموده و دو ستون درجلو ایوان قرار داده اند.
دوعنصر معماری دو طرف ایوان که ورودی های بنا ازطرف باغ هستند نیزخاص این بناست و گچبری های تزئینی مخصوص به خود دارد. این نکته قابل توجه است که چون این بنا برای خان ساخته شده است . می توان گفت برای زمان خودش بناهای کاملی بوده است. وبه عبارت دیگر با امکاناتی که خان داشته می توانسته است کلیه ی آرزوهایی را که معماری پاسخگوی آنها بوده است. ودراین بنا جمع نماید وعلاوه بر آن مظهر قدرت وشوکت وسلطه واقتدار او باشد.
می گویند معمار ساختمان های محمد باقرخان ( عماد الملک بزرگ ) حاج حسین علی معمار یزدی بوده است واغلب ساختمان هایی که توسط عماد الملک ساخته شده به معماری او بوده است. تماشای طبس از روی بامها فضاهای دیدنی ومنحصری را ارائه می دهد که حاصل ترکیب درختان خرما ، بادگیرها ، گنبدها ، دودکشها ، وغیره است. ازبالای بام دیوان خانه علاوه بر دیدن شهر بقایای بناهای مربوط به مجموعه ی باغ نو را می توان دید درطرف مغرب این بنا گنبد بزرگ حوضخانه دیگری دیده می شود دراین کتاب آن را حوضخانه ی بزرگ می نامیم زیرا بزرگترین حوضخانه ی شهرطبس است.
این حوضخانه باقی مانده بناها وباغهایی است که متعلق به حاکم طبس بوده است این بنا متصل به غرب بنای دیوانخانه است واتاق ها و یا قسمتهای چسبیده به آن را خراب کرده اند. این بنا متصل به غرب بنای دیوانخانه است واتاق ها ویا قسمتهایی چسبیده به آن را خراب کرده اند. این حوضخانه بنای با عظمتی است وبلندای گنبد آن زیاد است به طوری که ازنقاط زیادی از اطراف بنا دیده می شود .
برای رسیدن به کف حوضخانه بایستی چند پله پایین آمد درنتیجه بلندای داخلی آن ازکف حوضخانه زیادتر از خارج آن است . نقشه ی 18 طرح حوضخانه وقسمتهای محدودی از اطراف آن را که باقی مانده نشان می دهد. رسمی سازی های زیرگنبد بسیارزیباست وروزن مشبکی که دروسط آن قرار دارد روشنایی ملایمی را به داخل بنا می فرستد.
دیوارهای داخلی وپوششهای آن همه سفید هستند وبه روشنایی حوضخانه کمک می کند. ازاره های این بنا وحوض وسط آن را با سنگ مرمر ساخته اند وبه این جهت برخی این حوضخانه را حوضخانه ی مرمرنامیده اند. درساختن این سنگها دقت وظرافت بسیاربه کاررفته است. روی سنگهای ازاره به صورت حاشیه ومنگلوله نقاشی شده است ودرنقاشی ها نیزسلیقه و دقت به کاررفته است .
قسمت هایی ازسنگها را کنده اند تا به جای دیگری حمل کنند ولی در همان جا باقی است کفها را با یک نوع کاشی که حالت موج آب را دارد وبه رنگ سفید ولاجوردی است پوشانیده اند. این کاشیها با حوضخانه که انتظار خنکی وآب ازآن می رود دررابطه ی خوبی قرارگرفته اند وحرکت آب وخنکی را القا می کنند. حوض وسط مستطیل است وفواره ای ازسنگ مرمر درمیان آن است.
این حوض دروسط نقشه ی بنا که به صورت هشت نیم هشت است قراردارد. اضلاع بزرگ نقشه ی هشت ضلعی را که 4/6 متراست چهارشاه نشین وراهروهای دو طرف که پله ها درجلو آنها قرار دارد به وجود آورده اند ودراضلاع کوچک هشت ضلعی که به طول 2/2 متروفاصله ی اتاق های کوچکی ایجاد شده است . فاصله ی محوری اضلاغ بزرگ هشت ضلعی 5/9 متروفاصله ی دو انتهای دو شاه نشین مقابل هم 90/16 متراست. این اندازه ها عظمت این حوضخانه را نشان می دهد. متاسفانه بلندای بنا اندازه گیری نشده است ولی می توان آن را دررابطه با اندازه های نقشه حدس زد.
ازسایر بناهای مجموعه باغ نو به جزیک خانه که درنقشه ی 19 می توان آن را دید نقشه برداری نشده است. ویا این که ازآن اطلاع پیدا نکردم. این نقشه نیزبرخی ازریزه کاری های طرح مثل حوضها ویا انعکاس سقفها را ندارد. این خانه که ساختمان بزرگ ومفصلی است دورتا دوریک حیاط مستطیل که ابعاد آن 7/15× 15/ 23 متراست ایجاد شده ودرچهارگوشه یخ کوچکی به درازای 25/2 متردارد.
می گویند این خانه متعلق به محمد رضا خان عماد الملک است. عکس 117 نما و ایوان روبه شمال این بنا را نشان می دهد. پنجره های پشت ایوان پنج دری بوده که دو پنجره دو طرف آن را بسته اند. عکس 118 پوشش این اتاق را نشان می دهد. درعکس های 119 و 120 یکی ازاتاق های زیربادگیر این بنا را می توان مشاهده کرد . این اتاق بسیار زیباست. نورمطبوعی ازسقف وازراه بادگیر دارد وهمه ی دیوارهای آن نقاشی شدها ست. درعکس 121 نیزنمای این بنا ازطرف شمال که مشرف به محوطه ی بزرگ باغ این مجموعه است ملاحظه می گردد که قسمتهایی ازآن خراب شده است.
درعکس 122 بادگیر وگنبد وسایرعناصر معماری آن ازطرف حسینیه دیده می شوند به طوری که قسمتی ازحسینیه نیزپیداست. درعکس 123 این عناصر معماری درپشت بام درحالی که ترکیب جالبی را ارائه می دهند منعکس اند ودرعکس 124 فضای زیراین گنبدکه شبکه های گچی زیبایی ازداخل دارد وروشنایی ملایمی را به داخل می رساند دیده می شود.
می گویند این خانه محل اقامت دختر حاجی میرزا باقرخان (عماد الملک بزرگ ) بوده و ناصرالدین شاه به او لقب جمیل السطنه داده بوده است. این بنا درعکس هوایی 86 دیده می شود. منزل سرچشمه یکی از قسمتهای بزرگ مجموعه ی باغ نو بوده وقسمتهای متعددی داشته است . یکی ازقسمتهایی که ازآن عکس موجود است. اتاقی نسبتا بزرگ است که نقاشی و آینه کاری شده است. عکسهای 125 و 126 و 127 داخل این اتاق وپیرایه های مختلف آن را نشان می دهد.
عکس 128 قسمتی ازنمای خارجی این بناست می گویند یکی ازقسمتهای بنا اتاق گلخانه نامیده می شده است. دراین باره منشی باشی دریادداشتهایش به اتاق گلخانه وباغ دیگری ازاین مجموعه است وباغ قدیر خوانده می شود اشاره دارد به این قرار :
؟؟؟ صدق الممالک آمدند روز ورود سرکارعالی دراطاق گلخانه جلوس فرموده ؟؟؟صدیق الممالک ورود نموده بعد ازسلام به سرکارعلی با یکی یکی رسمانه تعارفی کرده واهل مجلس جناب جلالتماب اقا کربلایی میرزا محمد صاحب کارخاصه وجلالتماب آقای محمد جعفر خان حسام نظام ومعتد السلطان کربلایی آقا حسن سررشته دار و مقرب الخاقان حاجی خدا بخش نایب واین بنده بی نشان بودیم. بعد ازآن که چای وقهوه وقلیان صرف شد سرکارعالی مرخص فرمودند صدیق الممالک برود منزلش که باغ قدیر معین شده بود رفت…
منزل بزرگ یکی ازبناهای مجموعه باغ نو است که درمحوراصلی فضای باغ وازطرف جنوب دربرخیابان گلشن قرارگرفته وحیاط بزرگی دارد که حوض مستطیل شکلی درمیان ان است. درسالهای ا خیر تغییرهای نادرستی دراین بنا داده بودند وازآن اداره ی آمارطبس استفاده می نمود.
دریکی از اتاقها که بایگانی آن اداره بود مشاده نمودم که تمام سطح دیوارها نقاشی شده ودربعضی ازقسمتها چهره های مختلفی نشان داده شده است می گویند درطرف شرق حیاط این بنا فضایی به نام نارنج خانه وجود داشته باشد احتمال دارد مربوط به این بنا باشد.
این بنا نیز ازبناهای خاص این مجموعه است که ازطرف جنوب درکناره کوچه نارنجی قرار دارد. به آن حسینه ی بالا نیز گفته می شده است. واین نامگذاری دررابطه با حسینیه ی خان که در داخل حصار شهرقدیم طبس قرار دارد می باشد. دروقفنامه ی عماد الملکی که این مجموعه وقف گردیده ازاین حسینیه نیز به تاکید ذکر شده است.
این بنا در مجاورت منزل سرچشمه ودربرکوچه محله باریک قراردارد. حمام نسبتا بزرگی است که به عنوان گرمابه ی عمومی مورد استفاده قرارمی گیرد.
این منزل درگوشه ی شمال غربی این مجموعه ودرکنار کوچه محله باریک ساخته شده است. می گویند شهر بانو خانم خسروآبادی خدمتکار عماد الملک مورد توجه او بوده است وبه همین جهت منزل درگوشه ی باغ برای او ساخته اند.
این قسمت که به درستی محل آن برایم روشن نیست می گویند آشپزخانه ی این مجموعه بوده است. با توجه به نقشه ی عمومی مجموعه ی باغ نو مشاهده می شود که هریک ازبناها دارای حیاط و با محوطه ای برای خودشان می باشند که درپیرامون یک فضای سرسبز که دارای با غچه های بزرگ ودو استخر است ایجاد شده اند. روشن است که این بناها به تدریج ساخته شده اند. قسمتهایی ازاین مجموعه شناخته نشد این بناها یا بعدها ایجاد شده اند ویا تغییرهایی کلی درآنها داده شده است.
. وقفنامه ی عماد ا لملکی که به سال 1300 ه. ق تنظیم شده است حدود این باغ را معین کرده که عین آن درابتدای مطلب درباره ی باغ نو نقل گردید. ازطرف شرق حد آن را به باغ وسرای ملا محمد مهدی وغیرها دانسته است که این باغ و سراو روشن نشد که درطرف شرق کوچه شرقی این مجموعه بوه ویا درطرف غرب آن اگر در طرف غرب باشد بنای حد شرقی که شماره گذاشته نشده می تواند باغ وسرای ملامحمد مهدی باشد والا بناهایی هستند که نامشان را به دست نیاورده ام.
عکس قدیمی دیگری ازاین مجموعه توسط سون هدین گرفته شده که عده ای را درکنار استخری نشان می دهد که برای عکس گرفتن ایستاده اند سون هدین درذیل این عکس می نویسد :”باغ حاکم طبس “.برای من معلوم نشد که این استخر درکدام قسمت بوده است. آن چه مسلم است استخربزرگی که درمقابل منزل بزرگ ودرمحوطه ی بزرگ باغ قرار دارد نمی باشد زیرا من این استخر را به دقت دیده ام. لبه آجری آن ازخشت پیش ساخته ای که به خشت لبه معروف است ساخته شده درحالی که دراین عکس قدیمی ازآجرمعمولی برای لبه ی دورحوض استفاده شده است.
ومن به طور تصادفی درشهر طبس به آن دست یافتم . به گفته شخص مورد اشاره این فواره مربوط به باغ نو (باغ خان ) بوده است. دراین جا یادآوری می کنم که به هنگام توصیف بنای دیوانخانه ، برای حوض جلوایوان نوشتم که با توجه زیاد درعکس قدیمی این بنا برایم مسلم شده که فواره های قدیمی این حوض فلزی بوده است. این برداشت با مربوط بودن این فواره به باغ نو درست درمی آید ومی توان گفت که این فواره برروی لوله کشتیهای مسی یا برنجی حوضهایی ازاین مجموعه استواربوده است.
آن چه من دیدم پاره های ازهم گسیخته ی دو فواره برنجی بود ومن با سرهم کردن :آنها توانستم یک فواره را تا اندازه ای شکل دهم وازآن عکس بگیرم به گونه ای که طرح کامل آن قابل تجسم باشد می پردازم به توصیف وچگونگی آن درپایین ترین قسمت این فواره یک حجم مخروطی قرار دارد که هشت لوله ی برنجی از آن طرح گلی را دارد.
لوله های فواره درپایین وبالا به وسیله ی تسمه هایی باریک به هم مهار شده اند. این مهارکننده علاوه بریکپارچه کردن فواره مکان قرارگیری میله هایی گردان ا ست که دربین هر دو لوله ی فواره پیش بینی شده اند. مهارکننده به فواره شکل هشت وجهی می دهند ولی با گذاشتن دو حلقه ی فلزی تزیینی به پهنای 5/2 سانتی متر هم مهارها را پنهان نموده اند وهم به دستگاه حالت استوانی داده اند. مهارکننده های بالایی دروسط دارای سوراخی برای عبور میله ی گردان ودرپایین پلی به روی آنها قرار گرفته که دارای سوراخی است که میله های گردان از آن عبورکرده وسپس درروی مهارکننده ی پایینی متوقف می شوند به هرمیله ی گردان که آهنی است ازبالا به پایین یک پرنده نصب شده که 5/2 سانتی مترازبلندای میله ی گردان را دارد.
سپس به فاصله 2 سانتی متر زیرپای پرنده گوی کوچکی ازدستکی آویزان است و 5/12 سانتی متر پس ازآن عروسکی که 8/7 سانتی متر بلندی آن است جای گرفته است. آن گاه به فاصله 2 سانتی متر اززیرپای عروسک دایره ی پره داری است به قطر 4 سانتی متر که پره هایی آن به گونه ای خاص درزیرآن نصب شده اند.
این دایره ی پره دار دارای 8 پره است که هردو پره ی آن با یک تسمه فازی متصل به هم ساخته شده اند که هریک طرح سه پهلوی یک چهارپهلو را دارند. سپس 7/5 سانتی متر درازای میله گردان ادامه پیدا می کند ودرنتیجه بلندی میله 5/32 سانتی مترمی گردد. اگر به درازای میله ی گردان 5/5 سانتی متر فاصله زیر میله گردان با زیرحجم مخروطی را بیفزاییم بلندی دستگاه به دست می آید که 38 سانتی متر است. احتمال دارد که فواره میانی که قسمتهایی ازآن ازبین رفته است بلندتر ازاین میزان بوده باشد.
برای به گردش درآوردن میله ی گردان لوله ی بسیارباریکی ازکنارهریک ازهشت لوله ی فواره ی و روبروی دایره پره دار خارج می شود. ازاین لوله ی باریک که درحدود یک سانتی متر دراز دارد آب به سوی پره های دایره پره دار می جهد وفشار آب سبب حرکت دایره پره دار می شود ومیله ی گردان را که درمرکز دایره به آن محکم شده می گرداند. درنتیجه عروسک روی میله وگوی و برنده بالای آن به رقص وگردش وپرواز درمی آیند وچون هشت میله ی گردان وجود دارد. دریک زمان هشت عروسک وگوی وپرنده را می توان درحال حرکت دید.
وجود گویی که درزیرپرنده ها نصب شده واتصال لولایی آن به دستکی که با پیچاندن دو لایه ی سیم به وجود آمده است. موجب ایجاد لنگری می شود که ازحرکت تند ویکنواخت میله گردان جلوگیری نماید وهم چنین به عروسکها حالت رقص بیشتر وبه پرنده ها حالت پرواز بیشتری بدهد.
درزیر حجم مخروطی پایین دستگاه یک شیربرنجی کوچک وجود داشته است که با استفاده ازآن می توان فشار آب را برای ورود به این دستگاه خودکارمتناسب نمودم واگرلوله های اتصال وشیرزیر دستگاه را جز دستگاه به حساب آوریم بلندی دستگاه بیش از 38 سانتی متر بوده است.
طراحی ریزه کاری های این دستگاه فواره جالب است طرح پرنده ها حالت بال گشاه ای را دارند که حالت پرواز را مجسم می سازند. نوک فواره ها تجسم گلی است که زیبایی ویژه ای دارد ووجود هشت گل درپیرامون حلقه بالایی حالت بوته ی گلی را پیدا کرده است گمان می رود عروسکها درریختهای گوناگونی بوده باشند . درنمونه هایی که موجود بود وازآنها عکس گرفتم یکی درحالت شیپورزدن است درحالی که یک دست رادرکمر دارد درنوع دیگر هردو دست عروسک رقصنده به کمراوست وچشمها وبینی وتن پوش عروسک قابل تشخیص است .
این تشخیص فواره از چند نظر جالب توجه است :
- ازدیدگاه باغسازی وسیله ای است برای نمایش بیشترآب به دنبال همان طرز فکر باغسازی ایرانی که به دلیل کمبود آب کوشش می شود هرچه بیشتر آب را درباغ به نمایش بگذارند. منتها دراین دستگاه ریزش ونمایش آب ظرافت بیشتری پیدا کرده ونمایش گلها و رقصندگان وپرندگان را به آن آمیخته اند . وبرای ایجاد نوعی زیبایی وسرگرمی نیزازآن بهره گرفته اند.
- ازدیدگاه فنی دستگاهی ظریف ، دقیق وتا اندازه ای پیچیده است به ویژه برای زمان خودش اختراع با ابتکاری درخور توجه می باشد . نکته هایی مانند انتخاب وزن متناسب برای گویها به منظور به وجود آوردن لنگرمناسب درمیله گردان ، تقسیم متناسب آب برای فواره ها ولوله های باریکی که به پره های دایره پره دار آب می باشند. وزن متناسب میله گردان وچیزهایی که به آن متصل شده دررابطه با میزان فشارآبی که به پره های دایره پرده دار برخورد می کند اجرای لوله ها واتصال ریزه کاری های دیگر مانند جوش دادن لوله های برنجی به حجم مخروطی وطراحی دایره پره دار و… مواردی هستند که ازنظرفنی نیاز به دقت ومهارت ویژه ای دارند وبه طورکلی طراحی چنین دستگاهی خود نیازمند نظام فکری وفنی قابل توجهی در سازنده ی آن است.
- ازدیدگاه مردم شناسی ، ازاین دیدگاه نیزاین دستگاه قابل بررسی است محیط اجتماعی زمان ساخت دستگاه با شناخت این که درآن زمان این دستگاه وسیله ای بوده است برای سرگرمی. با این تجسم که عده ای درحوضخانه به گرد آن می نشسته اند واوقات زیادی را به تماشای زیزش آب رقص عروسکها وپرواز پرندگان می گذرانیده اند وشاید که به خوردن چای وقهوه ویا کشیدن قلیان وغیره مشغول بوده اند وتا چه اندازه بچه با نگرشی کودکانه به آن چشم دوخته اند وبا آن چه تصورها وافسانه های شیرین برای خود ساخته اند که امروز به جزآن ا ست.
“استفاده از مطالب سایت با ذکر منبع (www.tabasenc.ir) بلا مانع است”
پاسخ دهید